Baǵınıńqılı baylanıstıń túrleri
Baǵınıńqı baylanıstaǵı sózler óz ara bir-biri menen tórt túrli usılda baylanısadı: kelisiw, basqarıw (orın tártip), jupkerlesiw, úylesiw (izafet).
Kelisiw. Sózlerdiń bette, sanda kelisip baylanısıwına kelisiw dep ataladı. Kelisiw usılı menen baslawısh hám bayanlawıshlıq qatnastaǵı sózler baylanısadı. Baslawısh bas sóz, al bayanlawısh baǵınıńqı sóz bolıp keledi. Bunda baǵınıńqı sóz bas sózge forması jaǵınan sáykeslenip, bas sóz (baslawısh) qaysı bette kelse, baǵınıqı sóz de (bayanlawısh) sol bette keledi. Mısalı: Men oqıyman. Bizler oqıymız. Sen oqıysań. Sizler oqıysız. Ol oqıydı. Olar oqıydı.
Baslawısh penen bayanlawıshlar 1, 2-betlerde, birlik hám kóplik sanlarda tolıq kelisip baylanısadı da, al 3-bette birlik hám kóplik sanlarda bayanlaıwshlar birdey bolıp tolıq emes baylanısadı. Ol keldi. Olar keldi. Kelisiw usılı menen sóz dizbegi dúzilmeydi, tek gápler dúziledi.
Basqarıw. Sózlerdiń seplik qosımtaları (barıs, tabıs, shıǵıs, orın) hám tirkewishler arqalı baylanısıwına basqarıw delinedi. Seplik qosımtalı há tirkewishlerdi talap etip turǵan sóz baǵındırıwshı sóz, al seplik qosımtalı hám tirkewishli sózler baǵınıńqı sóz boladı. Mısalı: awılǵa barıw, ǵawashalardı suwǵarıw, suwda júziw, awıldan qaytıw t.b.
Basqarıwshı baylanıstaǵı sózler atawısh sóz dizbegi túrinde de keledi. Bunday jaǵdayda atawısh sózlerdi ekinshi bir atawısh basqaradı. Mısalı: ózińe málim, mennen úlken, qoydan juwas, ózime jaqın t.b.
Basqarıwshı sózdiń aldında oǵan baǵınatuǵın eki yamasa birneshe baǵınıńqı sóz (seplik jalǵawlı yamas kómekshi sózli) kelip qospa sóz dizbegi túrinde de keledi. Mısalı:paxtanı mashina menen teriw, kún sayın qalaǵa qatnaw, awıldan qalaǵa barıw, jumısqa saat toǵızda barıw t.b.
Jupkerlesiw. Sózlerdiń seplik qosımtalarsız hám tirkewishsiz orın tártip arqalı baylanısıwına jupkerlesiw delinedi. Jupkerlese baylanısqan sózlerdiń orın tártibi jaǵınan araǵa sóz salmay qońıslas keledi yaǵnıy bir-birine kútá jaqın, jantasa aytıladı. Jupkerlese baylanısqan sózlerdiń baǵınıńqı sózi, kóbines kelbetlik, ráwish, hal feyil, atlıq, sanlıq, almasıq, eliklewishlerden, al bas sózi feyil hám atlıqlardan boladı. Mısalı: taza suw, qızıqlı kitap, áste sóyledi, silpilep jawdı, jún oramal, juwılmaǵan kóylek, bes dápter, bul bala, jalt qaradı t.b.
Dostları ilə paylaş: |
