Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Gáptiń dúzilisine qaray túrleri
Gápler dúzilisine qaray jay hám qospa gáp bolıp ekige bólinedi. Óz aldına tıyanaqlı oy-pikirdi bildiretuǵın sintaksislik birlik jay gáp dep ataladı. Jay gápler tek bir gápten ibarat bolıp, bir grammatikalıq tiykar – baslawıshtan hám bayanlawıshtıń qatnasınan dúziledi. Mısalı: Oqıwshılar oqıwǵa ábden qunıqtı. Kewlime bári de burınǵısınan jaqsı. Eki yamasa birneshe jay gáplerdiń máni hám intonaciyalıq baylanısınan dúzilgen gáplerge qospa gáp dep ataladı. Qospa gápler eń kemi eki jay gápten ibarat bolıp, eki grammatikalıq tiykardan dúziledi. Olar neshe jay gápten dúzilse de qospa oydı bildiretuǵın xabarlawdıń bir pútin sintaksislik birligi. Mısalı: Báhár kelip, terekler bórite basladı. Biz ǵawashanı qanshelli tárbiyalsaq, ol sonsheli ónim beredi.
Gáptiń mazmunına qaray túrleri
Gápler mazmunına qaray tórt túrge bólinedi: xabar gáp, soraw gáp, buyrıq gáp, úndew gáp.
Gápler maqsetine qaray úsh túrge bólinedi: xabar gáp, soraw gáp, buyrıq gáp. Gápler adamnıń hártúrli kewil-kúy, tuyǵı sezimlerin (quwanıw, tańlanıw, ókiniw, kúyiniw) bildirip úndew gáp mánisinde de keledi.
Xabar gáp. Qanday da bir haqıyqatlılıq haqqında xabar mazmunın bildiretuǵın gáplerge xabar gáp delinedi. Xabar gápler sóylewde bir jón intonaciya menen aytıladı, gáptiń aqırına kelip intonaciya biraz páseńleydi. Jazıwda xabar gáptiń aqırına noqat qoyıladı. Xabar gápler jay gápler arqalı da, qospa gápler arqalı da bildirile beredi. Xabar gápler mánisi boyınsha bolıp ótken, bolıp atırǵan ya endi bolatuǵın is-háreket, waqıyalardı xabarlaydı. Mısalı: Shigitler kógerip shıqtı. Tárbiya jumısları júrgizilip atır. Gawashalardı suwǵarıwdı baslaymız.
Soraw gáp. Mazmunı boyınsha sorawlı máni bildiretuǵın gáplerge soraw gáp delinedi. Sóylewshi ózi bilmegen nárselerin, is-háreket, waqıyalardı sorap biliw maqsetinde soraw gáplerdi qollanıladı. Soraw gáptiń sorawlı máni bildiretuǵın bólegi basqa bóleklerine qaraǵanda kóterińki aytıladı. Jazıwda soraw gáptiń keynine soraw belgisi qoyıladı. Soraw gáptiń mánisi tómendegi grammatikalıq qurallar arqalı bildiriledi:

1.