Abituriyentler ushın Qaraqalpaq tili páninen qollanba quwat Jarekeev Tildiń jámiyetlik xızmeti

Shárt baǵınıńqılı qospa gáp
Baǵınıńqı gáp bas gáptegi is-hárekettiń isleniw yáki islenbew shártin bildiretuǵın qospa gáptiń túrine shárt baǵınıńqılı qospa gáp dep ataladı.
Shárt baǵınıńqı gáptiń gáptiń bayanlawıshları tómendegi feyil sózlerden boladı:
1.-sa-se qosımtalı shárt meyilden boladı. Mısalı: Kimde-kim paxtadan joqarı zúráát alǵısı kelse, jumıstıń heshbir túrin ekinshi dárejeli dep qaramawı kerek. Bizler tazalıqtı saqlamasaq, muǵallim urısatuǵın edi.
2.Orın sepligindegi -ǵan/-gen formalı kelbetlik feyil arqalı bildiredi. Mısalı: Jumagúl bolmaǵanda, búgin men dúzde qalatuǵın edim. Qıyınshılıq saplastırılǵanda, keyin shegindirilgende ǵana ájayıp sezim payda boladı.
3.Hal feyildiń -may/-mey (ma-y, me+y), -ǵansha/-genshe qosımtalı bolımsız túrinen boladı. (-maǵansha/-megenshe). Mısalı: Isenim bolmay, is ónbes. Texnikań saz bolmay, isiń rawaj bolmaydı. Sariev aralaspaǵansha, bul kelispewshilik sheshilmeydi.
4.-may qosımtalı hal feyilge turıp kómekshi feyiliniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Planetanıń erigen yadrosı bolmay turıp, magnit maydanınıń dúziliwi múmkin emes.
Esletpe: 1.Shárt baǵınıńqılı qospa gáptiń mánisi anıq, kúsheytilip aytılǵanda baǵınıńqı gáptiń basında eger, eger de dánekerleri qollanıladı. Mısalı: Eger kimde-kim maǵan dus kelgen oqıwshı bola beredi dep oylasa, ol qátelesedi. Eger Atamurat darǵa bolmaǵanda, meni de bul jaqqa kirgizbeytuǵın edi.
2.Eger, eger de dánekerleri birinshi jay gáptiń basında qollanılsa, ekinshi jay gáptiń basında onda dánekeri qollanıladı: Eger sen barmasań, onda men de barmayman.
Qarsılas baǵınıńqılı qospa gáp
Jay gápleriniń mánileri bir-birine qarama-qarsı bolǵan qospa gápke qarsılas baǵınıńqılı qospa gáp delinedi. Qarsılas baǵınıńqı gápler gápler ne qılsa da? qáytse de? ne qılǵan menen? qáytken menen? ne qılmay? ne qılmastan? degen sorawlarǵa juwap beredi. Qarsılas baǵınıńqı gáptiń bayanlawıshı tómendegi sózlerden boladı.
1.Shárt meyildiń -sa/-se qosımtasınan keyin janapaylıq xızmettegi da, de kómekshi sózleriniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Jumaǵúl jıllı sózge jadırasa da, Sernazardıń júzi solıńqı edi. Elektr energiyasına paydalanbasaq ta, bizlerden hár ayǵa tiysli aqsha tolıq alınıp turıptı. Gúl solsa da, kewiller solmas.
2.-ǵan/-gen qosımtalı kelbetlik feyilge menen tirkewishiniń yamasa qarsılaslıq máni beriwshi bolmasa sóziniń dizbeklesip keliwinen boladı. Mısalı: Olar ketken menen, top buzılmadı. Murat shayıq Mamannıń aqılına, danalıǵına jasınan isengeni menen, bunday shópik tapqırlıǵına isenimi kem edi. Qıs qansha qarsılasqanı menen, báhár báhárligin etti. Bunıń bárin qızıqqa islegeni bolmasa, kewlinde kisige degen iynedey jamanlıq joq. Paxta atızlardaǵı ǵozapayalardıń ishinde birli-yarım górekler bolmasa, japıraqlarınan jurady bolǵan soyaw-soyaw shaqaları sımpıyıp tur.
3.Barıs sepligindegi kelbetlik feyil yamasa atawısh feyillerge qaramastan tirkewishiniń dizbeklesip keliwi arqalı bildiriledi. Mısalı: Quyash qansheli kúydiriwine qaramastan, biz jıyın-terimge tayarlıqtı dawam ettirdik. Avgust ayınıń bas gezi bolǵanına qaramastan, kún ele ıssı edi.