Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy

Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy
Abu Abdulloh Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy - (taxminan 780-850yillarda yashagan) - mashhur Markaziy Osiyolik qomusiy olim.
U taxminan, 780-yilda Xorazmda[1] (hozirgi Xivada, O’zbekiston) dunyoga kelgan va 850-yillarda Bag'dodda vafot etgan. Al-Xorazmiy o’z umrining aksariyatini Bag’dodda Bayt ul-Hikmada olim sifatida faoliyat yuritdi.
Uning Algebra asari chiziqli va kvadrat tenglamalarning tizimli yechimi to’g’risidagi birinchi kitobdir. Shu sababdan, u Diofant kabi "algebra fanining otasi" degan unvonga sazovor bo’ldi.[2] Uning hind raqamlari haqidagi Arifmetika asarining Lotin tiliga tarjimasi 12-asrda G’arb olamiga o’nlik raqamlar tizimi haqidagi tushunchani olib kirdi.[3] Al-XorazmiyBatlimusning "Jo’g’rofiya" asarini ko’rib chiqib, yangiladi va shuningdek, uning o’zi ham astronomiya va astrologiyaga oid bir qancha asarlar yaratdi.
Al-Xorazmiy nafaqat matematika sohasiga, balki shuningdek tillarga ham katta hissa qo’shqan olimdir. "Algebra" so’zi, olimning kitobida qayd etilishicha, kvadrat tenglamani yechishda qo’llaniladigan 2 amaliyotning biri nomidan olingandir. "Algoritm" so’zining o’zagi esa Algoritmi bo’lib, u olimning ismini Lotinlashtirishdan kelib chiqqan.[4] Shuningdek, ispan tilidagi guarismo’'[5] va portugal tilidagi algarismo’' so’zlari ham(ikkalasi ham raqam ma’nosini beradi) uning ismidan kelib chiqqan. 1973 yildaXalqaro astronomiya ittifoqi Oydagi kraterni Al-Xorazmiy nomi bilan atadi.Al-Xorazmiy krateri Oyning Yerga teskari tomonida ekvatorga yaqin joylashgan.

Xorazmiy, Abu Ja’far (Abu Abdulloh) Muhammad ibn Muso al Xorazmiy (783, Xiva — 850, Bag’dod) — matematik, astronom, geograf, fan tarixidagi ilk qomusiy olimlardan. Dastlabki ma’lumotni Xiva shahrida olgan va yetuk olim bo’lib shakllangan. Bunda arab istilosidan so’ng muayyan darajada saqlanib qolgan qadimgi Xorazm fani an’analari asosiy rol o’ynagan. Xalifa Horun ar Rashidning o’g’li va uning Xurosondagi voliysi al Ma’mun huzuriga — Marvga taklif etilgan. 819 yilda Bag’dodni egallagan al Ma’mun Markaziy Osiyolik olimlardan X., Ahmad al Farg’oniy, Habash al Hosib Marvaziy, Abul Abbos Javhariy va boshqalarni o’zi bilan olib ketib, o’ziga xos ilmiy jamoa tashkil etgan. Bu jamoa fan tarixidagi dastlabki rosmana akademiya deb qaraladigan ilmiy muassasa — "Bayt ul Hikmat" ("Donishmandlik uyi") ning asosini tashkil etgan. Bu akademiyada X. yetakchi olim va ilmiy rahbar bo’lgan. U shu davrdan boshlab Bag’dodda al Ma’mun (813 — 833), so’ng al Mo’’tasim (833 842), al Vosiq (842 —847) xalifaligi davrlarida yashab ijod etgan.

X.ning bizgacha o’ntacha asari to’liq, qisman yoki ayrim parchalar tarzida yetib kelgan. Shu asarlarning o’ziyoq ko’rsatadiki, X. insoniyat sivilizatsiyasiga buyuk hissa qo’shgan olimdir. Amerikalik fan tarixchisi Jorj Sarton X.ni "O’z zamonasining eng buyuk matematigi, agar barcha holatlar e’tiborga olinsa, barcha zamonlarning eng buyuk matematiklaridan biri", deb baholagan. Bunday baho X.ning matematika tarixida tutgan beqiyos o’rni sabab.
Mil. av. 6-a.dan milodiy 5-a.gacha ravnaq topgan yunon madaniyati 4-a.ga kelib inqirozga yuz tutdi. 415 yilda yunon fanining xazinasi bo’lgan Iskandariya kutubxonasi vayron qilinib, minglab kitoblar yoqib yuborildi. Natijada fan taraqqiyotdan to’xtab, xatto qo’lga kiritilgan yutuqlar ham unutila boshladi. 4 —8-a.larda olis Xitoy va Hindistondagi ayrim olimlar faoliyatini hisobga olmaganda Konstantinopol (Vizantiya) va Gandishapurda (Eronning hozirgi Huziston viloyatida) jon saqlagan yunon olimlari, ayrim suryoniy, yahudiy va nasroniy ruhoniylari omon qolgan yunoncha kitoblarni saqlash, tarjima kilish, sharxlar bitish bilangina shug’ullangan, diniy ehtiyojlar tufayli ayrim astronomik kuzatuvlargina olib borilgan.
9-a.da Arab xalifaligi kuchayib, uning poytaxti Bag’dod ulkan iqtisodiy-ijtimoiy markazga aylandi va bu yerga ilm ahli oqib kela boshladi. Al Hajjoj ibn Matar al Kufiy, Abu Zakariyya Yahyo ibn al Bitrik, Huaayn ibn Ishoq, Qusta ibn Luqo al Baalbakiy va boshqa yunon olimlarining asarlarini, Muhammad al Fazariy, Ya’qub ibn Tariq va boshqa olimlar hind tilidagi kitoblarni arab tiliga tarjima qila boshladilar, arab tilida dastlabki sharxlar bitildi. Lekin fan yangi marralarni egallashi uchun uni yangi rivojlanish bosqichiga ko’tarish lozim edi. Fan tarixchisi Adam Mets iborasi bilan "Musulmon renessansi" deb atalgan fan tarixidagi bu hodisa birinchi navbatda X. nomi va ilmiy jasorati bilan bog’liq.
X. Bag’dodda yunon fanining yutuqlarini o’rganadi, hind va eron manbalari, hatto bevosita Bobildan krlgan ayrim faktlar hamda xitoy manbalari bilan ham tanishadi, ularni o’zining muhim kashfiyotlari bilan boyitadi va fan tarixida abadiy iz qoldirgan fundamental asarlar yaratadi. Shuning uchun X. o’zigacha mavjud bo’lgan sivilizatsiya merosini sintez qilib, boyitib jahonga yoygan fan dahosi hisoblanadi.
X. algebra faniga asos solgani, bu fan atamasi uning "Kitob muxtasar min hisob aljabr valmuqobala" ("Aljabr valmuqobala hisobi haqida qisqacha kitob") asari nomidan kelib chiqqani yaxshi ma’lum. Lekin ba’zan X. faqat o’ziDan avval ma’lum bo’lgan chiziqli va kvadrat tenglamalar yechish usulini tizimga solgan, degan nuqtai nazar uchraydi. Bu fikr X. asari shu mavzudan boshlanganligi tufayli paydo bo’lgan. Holbuki, X.ning kitobi, birinchi navbatda, algebraik hisobga bag’ishlangan. Bu shundan ham ko’rinadiki, kitob nomi ikki muhim algebraik amal — aljabr va almuqobala bilan atalgan. X. algebraik amallarni, avval tenglamalarni yechishda qanday qo’llanishini bayon etib, so’ng algebraik shakl almashtirishlariga o’tgan. Aks holda kitobning maqsadini tushunish qiyin bo’lar edi. X. asari 12-a.ning boshlarida kremonalikGerardo, chesterlik Robert tomonidan lotinchaga tarjima qilingan, nomi qisqarib "aljebra" (fransuz, ingliz tillarida), "algebra" (nemis, rus tillarida) deb atala boshlagan va fan nomiga aylanib ketgan.
Uning muqaddimasida kitob nima maqsadda yozilgani bayon qilinadi: "Men arifmetikaning oddiy va murakkab masalalarini o’z ichiga oluvchi "Aljabr valmuqobala hisobi haqida qisqacha kitob"ni ta’lik qildim, chunki meros taqsimlashda, vasiyatnoma tuzishda, mol taqsimlashda, adliya ishlarida, savdoda va har qanday bitimlarda, shuningdek, yer o’lchashda, kanallar o’tkazishda, geometriyada va boshqa shunga o’xshash turli ishlarda kishilar uchun bu zarurdir".
Kitob uch qism (kitob)dan iborat. Uning 15 bobli birinchi qismi "Kitob almuxtasar filjabr valmuqobala" deb nomlangan va sof matematik faktlar bayoniga bag’ishlangan. Xususan, unda Qad. Bobildan ma’lum bo’lgan birinchi va ikkinchi darajali tenglamalarni yechish usullari bayon qilingan. X. manfiy sonlardan foydalanmagani uchun tenglamalarni quyidagi ko’rinishda qaraydi:ax2=bx, ax1=c, bx=c, ax2+bx=c, ax2+c=bx, ax2=bx+c. (Ular hozirgi fan tilida birinchi va ikkinchi darajali tenglamalarning musbat sonlar yarimmaydoni ustidagi kanonik ko’rinishlaridir).
X. har bir holda tenglamani yechish qoidalari hamda ularning qat’iy isbotlarini keltiradi. Isbot garchi tashqi ko’rinishda geometrik tilda bayon qilinsada, mohiyatan hozirgi algebraik isbot bilan moye tushadi.
Kitobning keyingi bobida algebraik hisob, xususan, aljabr va mukrbala amallari bayon qilinadi. Bu bobda "irratsionallik" tushunchasi kiritiladi, "ishoralar qoidasi" keltiriladi. Kitobning navbatdagi ikki bobi algebradan masalalar to’plami bo’lib, aljabr va muqobala amallari bilan yechiladigan murakkabroq misollarga, "O’lchashlar haqida bob"i geometriyata bag’ishlangan. Unda shakllarning yuz va hajmlarini o’lchash qoidalari, Pifagor teoremasi va boshqa faktlar bayon qilingan. Bu bob hajm jihatdan kichik bo’lsa ham, o’sha davr amaliyoti uchun zarur bo’lgan ma’lumotlarni o’z ichiga olgan. Lekin muallif muqaddimada qayd etganidek, bu bobdan ko’zlangan asosiy maqsad geometriyani bayon qilish emas, balki algebra geometriyada ham qo’llanishini namoyish qilish bo’lgan. Mac, uch tomoni berilgan uchburchakning balandligi algebra vositasida topilishi ko’rsatilgan.
Kitobning qolgan ikki qismi "Vasiyatlar kitobi" va "Takdir aylanishlari hisobi haqida" deb nomlanib, musulmon fiqhi bo’yicha, xususan, meros taqsimlashga oid masalalar algebra usullari bilan qanday hal etilishi ko’rsatilgan.
Shunday qilib, "Aljabr valmuqobala hisobi haqida qisqacha kitob" algebra asoslari hamda algebrani amalda tatbiq etishga bag’ishlangan mukammal darslik bo’lgan (yana q. "Aljabr val muqobala").
Sivilizatsiya taraqqiyotida sonlar va arifmetik amallar qanday o’rin tutishi ravshan, busiz jamiyat taraqqiyotini tasavvur qilib ham bo’lmaydi. Bugun umumbashariy madaniyatning eng oddiy unsuriga aylanib ketgan sonlarni o’nli sanoq sistemasida yozish va ular ustida arifmetik amallarni bajarish qoidalari X.ning "Arifmetika" asari tufayli joriy bo’lgan.
Gap shundaki, hind olimlari tomonidan kashf etilgan sonlarni o’nta raqam yordamida yozish usuli X.gacha ham Yaqin Sharq olimlariga ma’lum edi. Lekin shunga qaramay hind hisobi keng yoyilmagan. X.ning buyuk xizmati shundaki, u o’nli sanok, sistemasining ahamiyatini birinchi bo’lib payqab, sodda va lo’nda uslubda bayon qilib bergan. Shu tufayli X.ning kitobi ham, o’nli sanoq sistemasi ham tez orada Sharqiy Turkistondan Ispaniyagacha bo’lgan hududdagi musulmon dunyosiga, 12-a.dan boshlab Yevropaga tarqaldi. Shuning uchun X.ni butun insoniyatni arifmetikax* o’rgatgan ustoz hisoblash mumkin.
O’rta asrlarda matematika, astronomiya va boshqa fanlar sohasida yozilgan yuzlab olimlarning kitoblari orasida aynan X. asarlari Sharqsa ham, G’arbda ham eng ko’p tarqalgani va umuminsoniy taraqqiyotga eng ko’p hissa qo’shgani bilan ajralib turadi. Bunga X. keng qo’llagan originalbayon uslubi sabab bo’lgan. Bu uslub tagida algoritm g’oyasi yotadi. X.ning bu g’oyasi zamonlar o’tishi bilan ko’proq ahamiyat kasb etib bormoqda va bugunga kelib jamiyat taraqqiyotining eng muhim omillaridan biriga aylandi — raqamli axborotni qayta ishlash shunga asoslanadi.
Algoritm namunalari (mas, Evklid algoritmi) yunon matematikasida uchraydi. X. algoritmik mushohadaning qiyin va murakkab mavzularni bayon qilishdagi ahamiyatni to’g’ri baholab, uni o’z asarlarida muntazam ravishda qo’llagan, mushohada va bayon uslubiga aylantirgan. O’rta asrlarga kelib, Yevropada avval to’rt amalni bajarish qoidalari, so’ng umuman arifmetika, 18-a.dan har qanday qat’iy tartibdagi matematik qoidalar, 19-a.dan hisoblash mashinalari uchun dasturlar "algoritm" deb atala boshlagan. 20-a. o’rtalarida algoritm tushunchasi kompyuterlar fanining o’zak konsepsiyasiga aylangan bo’lsa, asr oxirida u matematika va informatika doirasidan chiqib, barcha tabiiy fanlar va texnikada tafakkurning zaruriy unsuri — algoritmik mushohada qobiliyati darajasiga yetdi. X.ning nisbasi algoritm atamasiga aylangani tarixiy adolatdir.
X. "Arifmetika"si sonlar tabiati haqidagi umumiy mushohadalardan boshlanadi. So’ng istalgan butun musbat sonni o’nta raqam orqali yozish usuli, ya’ni o’nlik sanoq sistemasi va uning afzalliklari bayon qilinadi. So’ng bu sanoq sistemasida yozilgan sonlarni qo’shish, ayirish, kupaytirish va bo’lish qoidalari bayon kilinib, misollar bilan tushuntiriladi. Shundan keyin X. kasr sonlar haqida tushuncha beradi va ular ustida arifmetik amallarni oltmishli sanoq sistemasiga asoslanib bajarish kridalarini aytadi.
Kitob bosh qismining (uch yarimni sakkiz butun o’n birdan uchga kupaytirish misoligacha) lotincha tarjimasi saqlangan, xolos. Tarixchilar asarning qolgan qismlari haqida bir fikrga kelolmagan. Tarjimalardan bir nusxasi "Magistr A. tomonidan tuzilgan alXorazmiyning astronomiya san’atiga kirish kitobi" degan so’zlar bilan boshlanib, u 1143 yilda ko’chirilgan (Venada saklanadi). Ikkinchi risolaning nusxalaridan biri ham shu davrga mansub bo’lib, ispaniyalik Yuxannoga tegishli (Parijda saklanadi).
Bu manbalarga ko’ra, X. "Arifmetika"sining davomida sonlarni ikkilantirish, ikkilash (ya’ni ikkiga bo’lish) va kvadrat ildiz chiqarish amallari bayon qilingan.
Mutaxassislar Milanda saklanayotgan "alXorazmiyning butun kvadriviumiga muqaddima kitobi" qo’lyozmasiga asoslanib, X. "Arifmetika"si aslida kvadrivium, ya’ni arifmetika, geometriya, astronomiya va musika qismlaridan iborat bo’lgan deb taxmin kilishadi. Bulardan tashqari, qad. qo’lyozmalarda X.ning "Kitob aljam’valtafriq" ("Qushish va ayirish kitobi") asariga tegishli deb ko’rsatilgan parchalar uchraydi. Bu faktga ko’ra, X. arifmetikaga oid yana boshqa asarlar ham yozgan.
X.ning fan taraqqiyotida chuqur iz qoldirgan yana bir asari "Zij"dir. U nazariy astronomiya va astronomik jadvallardan iborat bo’lib, arabcha qo’lyozmalari saklanmagan, Maslama alMajritiy (10a.) tomonidan qayta ishlangan variantning lotinchaga va yahudiychaga tarjimalari yetib kelgan.
X. "Zij"i o’rta asrlar fanidagi astronomiyaga oid dastlabki asar bo’lib, 37 bobdan iborat va 116 ta jadvalni o’z ichiga oladi. Unda turli taqvimlar, xronologiya, Quyosh, Oy, sayyoralarning harakati, burjlar va boshqa haqvda ma’lumotlar keltirilgan. Xususan, Quyosh va Oy harakati tenglamalari va tutilish muddatlarini aniklash qoidalari, sinuslar jadvallari, geografik nuqtalarni topish qoidalari beriladi. "Zij"da birinchi marta tangens funksiyasi kiritilgan.
X. "Zij"i ham astronomiya va trigonometriyaning keyingi taraqqiyotida namuna vazifasini o’tagan.
X.ning "Kitob amal bilasturlobot" ("Astrolyabiyalar bilan amallar haqida kitob") asarida qad. va o’rta asr astronomiyasining asosiy kuzatuv asbobi bo’lgan astrolyabiya (arabcha asturlob) yasash va undan foydalanish, osmon yoritqichlarining balandligi, burjlarga kirish vaqti, bir kunlik harakati va ekliptik koordinatalari, geografik ob’yektlarning koordinatalari, yangi Oy chiqish muddatlarini aniqlash va boshqa aniq va lo’nda qoidalar tarzida (algoritmik uslubda) bayon qilingan. Bundan tashqari, kitobda asr namozi vaqtini aniklash, sinuskvadrant deb ataluvchi asboblar to’g’risida ham so’z boradi. Bu esa X. ilmiy asbobsozlik bilan ham shug’ullanganligidan dalolat beradi.
"Zaroif min amal Muhammad ibn Muso alXorazmiy ma’rif assamtbilasturlob" ("Muhammad ibn Muso alXorazmiyning astrolyabiya yordamida azimutni aniklash bo’yicha amallaridan kelib chiqadigan zarif fikrlar") nomli kichik asarida (qo’lyozmasi Istanbuldagi Ayo Sofiya kugubxonasida saqlanadi) astronomiyaning ikki masalasi — Quyosh azimutini va meridian chizig’ini aniklash, Yerning o’sha davrda ma’lum qismi — Oykumenaning yetti ikdimga bo’linishi, har bir iklim uchun burjlarning ko’tarilish vaqtlari to’g’risida ma’lumotlar keltirgan.
"Quyosh soati tekisligvda soat yasash" (Ayo Sofiya kugubxonasida saklanadi) kitobida gorizontal tekislikda kuyosh soati yasash, ya’ni soyasi mil vazifasini o’tovchi plastinka — gnomon o’rnatish va soat shkalasini chizish qoidasi, gnomon soyasining shkaladagi holatiga qarab vaqtni aniklash usuli bayon qilinadi. Gnomon soyasining uchi sirpanadigan chiziq — giperbolani yasashda qutb koordinatalari sistemasi qo’llangan va bu analitik geometriyaga oid dastlabki faktlardan hisoblanadi. X.ning "Yaxudiylar taqvimi va bayramlarini aniklash haqida risola" (Hindistonning Patna shahrida saklanadi) asari olimning etnografiya bilan shug’ullanganidan dalolat beradi. Bu asarda yahudiy taqvimi, uni boshqa taqvimlarga o’tkazish qoidalari, yaxudiylar bayramlari va ularni taqvimda belgilash qoidalarini, ayrim muhim astronomik ma’lumotlarni beradi. Quyosh yilining uz. 365 kunu soat, ya’ni 365,242265 kunga teng ekanligi aytiladi. Bu o’z davri uchun juda aniq ma’lumot bo’lgan. Tarixchilar bu asar aslida X.ning etnografiya va taqvimlarga oid yirik asaridan ko’chirib olingan parcha bo’lishi kerak, deb taxmin qilishadi.
X. yunon olimi Ptolemeyshya keyin yashagan buyuk geograflaridan birinchisi sanaladi. Uning "Surat alArz" asari (boshqa nomi "AlXorazm geografiyasi", to’liq nomi Ptolemey taklif etgan "Geografiya" kitobidan Abu Ja’far Muhammad ibn Muso alXorazmiy taskin etgan Yer surati — shaharlar, tog’lar, dengizlar, orollar va daryolar kitobi") fan tarixidagi muhim manbalardan biridir. Kitob Ptolemeyning "Geografiya"si asosida yozilgan bo’lsada, shunchaki sharh emas, balki mustaqil asar hisoblanadi. Unda birinchi marta Yer sirtini yetti iqlimga bo’lish ilmiy yondashuv bilan, iqlimlarning geografik kattaliklari asosida berilgan hamda 2402 geografik ob’yekt haqida ma’lumotlar, xususan, ularning kengligi va uzunligi keltirilgan (bu ma’lumotlarning ko’pchiligi Ptolemey "Geografiya" sida berilmagan). Xususan, X. geografiya tarixida birinchi marta Tinch okeanini tilga oladi. U o’zi yashagan joylardan juda uzoqdagi boshka ob’yektlar: Atlantika va Hind okeanlaridagi orollar, jumladan, Buyuk Britaniya, Irlandiya, Sarandib (Shri Lanka) joylashuvini to’g’ri tasvirlaydi. Kitobda tasvirlangan xaritalar xaritagrafiya tarixida muhim o’rin tutadi. Bu kitob 12-a.dayok, lotin tiliga tarjima qilingan va geografiya fani rivojlanishiga katta hissa qo’shgan.
X. ning "Kitob attarix" (X. "Tarix"i) asarida Muhammad (as) hayoti bilan bog’liq sanalar, islom tarixidagi muhorabalar, Quyosh tutilishlari, 713 yil 10 martda Antioxiya shahrida yuz bergan dahshatli zilzila, xalifalikdagi siyosiy hodisalar qayd etilgan. Afsuski, bu asar bizgacha yetib kelmagan. Lekin undan olingan ko’chirmalar juda ko’p tarixnavis olimlar (Beruniy, Yoqut Rumiy, Ya’qubiy, Elias Bar Shinoyi, Hamza Isfahoniy, atTabariy, alMas’udiy va boshqalar) kitoblarida uchraydi. Bundan ko’rinadiki, X.ning "Tarix"i uz davrida mashxur bulgan va keng tarqalgan. Asar usha davrning boshka tarixchilar yozgan kitoblaridan voqealarni aniq qayd etilishi bilan ajralib turadi.
Ahmad alFarg’oniy astrolyabiyaga oid asarida X.ga tegishli sfera geometriyasi haqidagi asarni eslatadi, ammo u hozirgacha topilmagan. X. fanning beshdan ortiq sohasini fundamental yangiliklari bilan boyitgani sababli fan tarixidagi ilk qomusiy olim deb sanalishga hakli. X. boshlagan bu an’ana keyinchalik Ibn Sino, Beruniy, Leonardo da Vinchi, Leybnits, Lomonosov, Franklin kabi olimlar tomonidan davom ettirilgan.
X.ning ilmiy merosiga qiziqish uning hayotlik davridayoq boshlangan. Zamondoshlaridan Ahmad alFarg’oniy, Xuttaliy va boshqa uning asarlariga sharhlar yozishgan. X. uzining "Zij"ini yozishda xind "Sindhanta"lariga va Ptolemeyning "Almagest" asariga tayangan bulsa, "Algebra", "Arifmetika"va boshqa asarlari batamom original asarlar sanaladi. X. asarlarining mundarijasi, tuzilishi va bayon uslubi keyingi olimlar uchun namunaga aylanadi. Shu bilan birga uning ijodi fanning keyingi taraqqiyoti uchun muxim pogona vazifasini utadi. Mas, Beruniy X.ning "Zij" iga atab uchta risola bitgan.
X. asarlari 12-a. boshidayoq Yevropa shaharlariga kirib borgani ma’lum. Kitoblarga ehtiyoj kuchayganidan so’ng ular lotinchaga tarjima qilingan. X. ning "Algebra", "Arifmetika", "Geografiya"si va "Zij"i 16-a.gacha darslik vazifasini o’tagan. X. asarlari o’sha davrlarda Hindistonga ham olib ketilgani haqida dalillar mavjud.
19-a. boshlarida X. merosiga tarixiy nuqtai nazardan qiziqish boshlangan. X. "Algebra"sini 1817 yilda K. Koulbruk qisman, 1831 yilda F. Rozen to’liq hajmda Londonda, 1838 yilda G. Libri Parijda chop ettiradi. Hozir bu asarning inglizcha (L.S. Karpinskiy, 1915 y., AQSH), arabcha (A.M. Musharrafa, 1939 y.), ruscha (Yu.X. Kopelevich, B.A. Rozenfeld, 1964 y.) va boshqa nashrlari mavjud.
X.ning "Arifmetika"sini birinchi marta B. Bonkompani Rimda (1857), K. Fogel Germaniyada (1963), A.P. Yushkevich Moskvada (1954) chop ettirishgan.
X. "Zij"ini o’rganishga ham katta e’tibor berilgan. Uni 1914 yilda N. Zuter, so’ng O. Neygebauer (1962), V.Millas, Goltsteyn (1963) va boshqa nashr qilishgan. 1919 yilda F. J. Videman "Astrolyabiya bilan amallar haqida kitob"ini nashr etdi.
X.ning "Geografiya"si birinchi marta X. fon Mjik (1926) tomonidan chop etilgan. Olimning boshqa qo’lyozmalarini izlab topish, o’rganish, chop etish va tarjima qilish — matematika tarixi sohasining dolzarb muammolaridan bo’lib qolmoqda.
1983 yilda X. tavalludining 1200 yilligi munosabati bilan uning barcha asarlari rus tilida (A.Axmedov, A.P.Yushkevich, B.A. Rozenfeld va boshqa tarjimalarida) hamda Tanlangan asarlari o’zbek tilida (A. Axmedov tarjimasida) nashr etildi.
X. ilmiy merosini o’rganish va uning fan taraqqiyotiga qo’shgan hissasini targ’ib qilishda nomlari yuqorida zikr etilgan olimlardan tashqari J. Sarton, E.S. Kennedi, D. King (AQSH), S.A. Nallino (Italiya), X. Zemanek (Avstriya), A. Allar (Belgiya), R. Rashed (Fransiya), S. Brokelman, D. Samploinius (Germaniya), M. M. Rojanskaya (Rossiya) va boshqa ham muhim hissa qo’shgan.
O’zbekistonda X. hayoti va faoliyati bilan birinchi bo’lib T.N. KrriNiyoziy qiziqqan. 1960-yillardan S.H. Sirojiddinov va G.P. Matviyevskaya rahbarligida Yaqin va O’rta Sharq fani tarixi, jumladan, X. merosini o’rganish va dunyo miqyosida targ’ib qilish bo’yicha keng ko’lamda ilmiy tadqiqotlar boshlab yuborildi. 1983 yilda buyuk olim tavalludining 1200 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan Xalqaro ilmiy anjuman (Moskva, Toshkent va Urganch shahrida) X.ning jahon sivilizatsiyasida tutgan o’rnini belgilashda muhim tadbir bo’ldi.
Urganch davlat universiteti, O’zbekistonning turli joylarida ko’plab maktab va boshqa ob’yektlar X. nomi bilan atalgan.
As. Tanlangan asarlar, T., 1983; Matematicheskiye traktati, T, 1964; Astronomicheskiye traktati, T., 1983.