Abu Nasr Forobiyning Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy-ahloqiy qarashlarini yosh avlodga singdirish omillari

zaruriy ehtiyojlar shahridir. Bunday shahar aholisi faqat badan uchun zarur bo’lgan 
narsalar: oziq-ovqat, ichimlik, kiyim-kechak, turar joy, jinsiy aloqa hamda shularga 
erishish uchun bir-birlariga yordam berish bilangina cheklangan odamlardir.
Johil shahrlardan yani biri ayrboshlovchilar shahridir. Ayirboshlovchilar 
shahrining aholisi - to’qchilik va mol-dunyoga erishuvda bir-birlariga o’zaro yordam 
berishni hayotning asosiy maqsadi deb biladilar.
Johil shaharlardan yana biri razolat (tubanlik) va badbaxtlik shahridir. Bunday 
shahar aholisi faqat yeyish, ichishdan, jinsiy aloqadan huzur-halovatga erishishga, 
hissiy lazzatlar, ishrat, kayf-safoning barcha turlariga intiladilar.
Forobiy johil shaharlardan yana biri sifatida yevropaparastlar shahrini keltiradi. 
Bunday shahar aholisi o’zaro bir-birlarini maqtashni, ko’kka ko’tarishni yaxshi 
ko’radilar. Ularni o’zga xalqlar so’zda ham, ishda ham ulug’lashlarini istaydilar. Bir - 
birlarining oldida yoki begonalar ko’ziga ulug’vor, shon-shavkatli bo’lib ko’rinishni 
xohlaydilar. Forobiy shunday shaharlarga namuna sifatida butun dunyoni bosib olishga 
intilgan Rumo (Rim) imperiyasi poytaxti keltirib o’tadi.
Johil shaharlardan yana biri amalparastlar, hokimiyatparastlar shahri. Bunday 
shahar aholisi - barcha xalqlar ularga bo’ysunishini, o’zlari hech kimga 
bo’ysunmaslikni xohlaydilar. Ularning fikru - zikri g’alabalar, futuxatlar nashidasini 
surishga qaratilgandir. Bunday shahar (davlat) larga biz hozirgi kunda dunyoni 
boshqarishga intilgan AQSH, Rossiya, Yevropa davlarini kiritishimiz mumkin.
Johil shaharlardan yana biri shahvatparastlar shahri. Bunday shahar aholisining 
har biri ehtiroslari tizginini jilovlamay, istalgancha shahvat nafslarini, tuban mayllarini 
qondirishga intiladi.
Jaholatdagi shaharlarning hokimlari ham xuddi shu shaharlar aholisi kabidur. Ular 
o’zi hukmronlik qilgan shaharlarda yuqorida sanab o’tilgan shaxsiy istaklarini tinimsiz 
qondirishga intiladilar.
Jaholatdagi shaharlar aholisining mashg’ulotlari ham yuqorida aytilgan 
maqsadlarga xizmat qiladi.
Agarki e’tibor bersak, tilimizda halollik va nopoklik haqidagi ibratli hikmatlar 
bilan birga, «Yo’lini topibdimi, qandini ursin», «Uzumini yeng-u, bog’ini 
surishtirmang» degan maqollar ham borligidan ko’z yumib bo’lmaydi. Albatta, bunday 
maqol-matallar bejiz paydo bo’lmagan, ular ham ma’lum bir haqiqatning ifodasi. 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
613

---

Binobarin, biz hayotning ma’no-mazmunini shunday tushunib, shu asosda yashashga 
intiladigan kishilar ham borligini inkor etolmaymiz.
Lekin, mening nazarimda, bunday gaplar odamning boylik va mol-dunyoni 
qanday yo’llar bilan topayotganiga loqayd va beparvo qaraydigan, manfaatparast 
shaxslar tomonidan to’qib chiqarilganlek tuyuladi. Ularning fikricha, inson o’z 
boyligini peshona teri to’kib, Olloh bergan aql-idrok va tafakkurini ishlatib topyaptimi 
yoki qing’ir-qiyshiq, harom-xarish yo’llar bilan orttiryaptimi - bu go’yoki hech kimni 
qiziqtirmasligi kerak.
Shu bois biz ma’naviyat haqida fikr yuritar ekanmiz, bu masalani atroflicha va 
chuqur tahlil etishimiz, uning faqat o’zimizga ma’qul, ijobiy tomonlari bilan cheklanib 
qolmasdan, ana shunday murakkab jihatlarini ham nazardan chetda qoldirmasligimiz 
lozim.
Lo’nda qilib aytganda, bu o’rinda gap bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan, bir-birini 
inkor qiladigan ikki xil hayotiy qarash haqida bormoqda.
Birinchisi - o’z nonini halol mehnat bilan topadigan, xolis va ezgu ishlar bilan el-
yurtga naf yetkazadigan, tiriklik mazmunini teran anglab, nafaqat bugungi hayot 
lazzatlari, balki oxirat haqida, uning obod bo’lishi haqida o’ylab yashaydigan 
insonlarga xos hayotiy qarashlar.
Ikkinchisi - bunga mutlaqo qarama-qarshi bo’lgan yondashuv, ya’ni, hayotning 
ma’no-mazmuni haqida bosh qotirmasdan, bunday savollar bilan o’zini qiynamasdan, 
faqat nafs qayg’usi va o’tkinchi hoyu havasga, huzur-halovatga berilib, yengil-yelpi 
umr kechiradigan, o’zining ota-ona va farzand, el-yurt oldidagi burchiga umuman 
befarq bo’lib yashaydigan odamlarning fikr-qarashlari.
Mana shunday ikki xil dunyoqarash asosida paydo bo’ladigan og’ir savollar 
odamzot ongli yashay boshlagan zamonlardan buyon uni o’ylantirib, qiynab keladi.