Abu Nasr Forobiyning Fozil odamlar shahri” asaridagi ma’naviy-ahloqiy qarashlarini yosh avlodga singdirish omillari

Benomuslar shahrining odamlari fozillar shahri odamlariday baxt-saodatni, haq-
taoloni, u yaratgan hilqatlarni, aqlni va boshqa narsalarni biladilar, va ularga 
ishonadilar, ammo ularga amal qilmay, yuqorida aytganimiz jaholatdagi shaharlarning 
aholisiga o’xshab yashaydilar.
Beqaror shahar. Bunday shahar aholsining nazariy qarashlari va amaliy ishlari 
avvallari fozillar shahri aholisining qarashlari va ishlariga o’xshash bo’lgan, ammo 
keyinchalik bu yurtga begona g’oyalar asta kirib olib, uning aholisi qarashlarini 
butunlay o’zgartirib yuborgan.
Adashgan shahar aholisining fikricha, baxt-saodatga faqat o’lgandan keyin 
yetishish mumkin. Ammo, bu shahar xalqining Alloh-taolo azza va jalla haqida, uning 
yaratgan hilqatlari va faol aqlga doir fikr-mulohazalari, tasavvurlari shu qadar 
chalkashib ketganki, bunday tasavvurlar halol yashash uchun asos bo’lolmaydi, bu 
(chalkash) tasavvurlar Alloh yaratgan hilqatlarning suvratlarini ham aslini ham aks 
ettirmaydi.
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
614

---

Bunday shaharning birinchi boshlig’i o’zini ilohiy nur sohibi qilib ko’rsatadi, 
ammo aslida bunday emas; u o’zining ilohiyligini isbotlash uchun aldov, riyo, kibru-
havo bilan ish tutadi.
Bunday shaharlarning hokimlari fozillar shahri hokimlarining teskarisidir. 
Shaharni boshqarish usullari ham mutlaqo qarama-qarshidir. Bu fikr shu shaharlar 
aholisiga ham taalluqlidir. Fozii shaharlarning bir-biriga izdosh bo’lgan 
imomboshliqlari yagona abadiy boshliqning yagona ruhini mujassam etadilar. Mabodo 
bir zamonda ko’pchilik shunday shaharlarning hokimlari yashasalar ular ham 
birgalikda yagona abadiy hukmdorni, ularning ruhlari esa yagona abadiy hukmdor 
ruhini mujassam etadilar. Fozillar shahri odamlaridan ba’zilari hamma uchun 
mushtarak - umumiy bo’lgan bilimlarni o’rganib ish yuritadilar, ba’zilari esa faqat 
muayyan mavqedagi odamlar bilishi zarur bo’lgan bilimlarni o’rganish va ish yuritish 
bilan shug’ullanadilar. Bu odamlarning har biri, shunday umumiy va xususiy bilimlar 
va faoliyatiar orqali saodatga erishadilar. Har bir shaxs baxt - saodatga eltuvchi faoliyat 
bilan qancha uzoqroq va avvalgidan yanada yaxshiroq shug’ullanaversa uning ko’ngli, 
ruhiy holati ham shunga muvofiq komilroq, fozilroq bo’lib boradi.
Forobiy jaholatdagi va adashgan shaharlar ahli qarashlari haqida so’z yuritib 
shunday yozadi, «Aholilarining diniy e’tiqodlari xurofiy, xato dunyo-qarashlarga 
asoslangan shaharlarni jaholatdagi yoki adashgan shaharlar deymiz”.
Ularning ba’zilari bunday fikrlashadi: ba’zi mavjudotlar bir-biriga qarshidir va 
bir-birlarini yo’q qilishga intiladilar. Mazkur mavjudotlarning har biri yashash 
sharoitida shunday quvvat maxfuzga egaki, shu narsa vositasida u qarama-qarshi 
mavjudotdan o’zini himoya qiladi va o’z zotini yo’qolib ketishdan asrab qoladi. U, 
yashash sharoitida yana shunday quvvatga egaki, shu narsa vositasida u o’ziga qarshi 
narsani yo’qotib, o’rnida o’ziga o’xshash mavjudotni paydo qiladi.
Va nihoyat, unga shunday bir qobiliyat beriladiki, shuning yordamida u turli 
narsalardan foydalanib, yashash uchun doimiy yaxshi sharoit vujudga keltirishga 
intiladi.
Mazkur mavjudotlarning ko’pchiligi o’zlariga ato etilgan qobiliyat tufayli qarshi 
ish ko’ruvchi (tug’dirgan mashaqqatlarni) yengib o’ta oladilar. Shu tarzda olamdagi 
har bir mavjudot o’ziga qarshi va umuman boshqa mavjudotlarni yo’qotib, o’z yashash 
sharoitini yaxshilashga intiladi. Bizga shunday ko’rinadiki, olamdagi barcha 
mavjudotlar faqat o’z yashash sharoitlarini yaxshilash uchun, o’ziga foyda keltirmay 
zarar keltiradigan boshqa barcha mavjudotlarni yo’qotish uchun, faqat o’zining 
yaxshiroq yashashini ta’minlash uchun dunyoga kelgan. Biz hayotda juda ko’p 
hayvonlarga tashlanib, o’zlariga tuzukroq foyda chiqmasa ham ularga zarar yetkazish 
va yo’q qilish uchun hamla qiladigan juda ko’p hayvonlarni ko’ramiz. Go’yo ularning 
har biri dunyoda faqat o’zi yashashi kerakday, boshqa mavjudotlarning yashashi unga 
zarar keltiradiganday, shu hayvon borligining o’zi uning uchun zararday, tabiatda 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
615

---

boshqalarni yo’q qilishga intiluvchi hayvonlarni uchratamiz. Mabodo, biror mavjudot 
boshqa mavjudotlarni yo’q qilishni ko’zlamaganida ham, o’z foydasi uchun ularni 
qiynab ishlatishga intiladi. Ba’zi navdagi mavjudotlar boshqa navdagi mavjudotlar 
bilan huddi shunday munosabatdadirlar. Hatto bir navdagi mavjudotlar o’zaro ham 
shunday munosabatdadirlar. Bu mavjudotlar shunday yaralganki, doimo bir-biriga 
qarshi kurashib, birbirlariga dushmanlik qiladilar. Eng kuchlilari boshqalariga nisbatan 
mukammalroq tuzilgan bo’ladi. G’olib kelganlar ham bir-birini yo’qotishga urinadilar, 
go’yo boshqa mavjudotlar nomukammalday, ularning borligi bularga zarar 
keltiradiganday, yoxud boshqalar ularga faqat (qulday) xizmat qilish uchun 
yaralganday, barchasi bir-birini ezib ishlatishga intiladi.
Mana shu hodisalarda hech bir tartib, izchillik yo’q, deb o’ylashadi; 
mavjudotlarning shu fe’1-atvorlarida turli darajalari yo’q deb o’ylaydilar: bu 
mavjudotlarning turli xususiyatlari ularning o’z fe’1-atvoridan kelib chiqmasdan, 
tartibsiz yuzaga chiqaveradi, deb o’ylaydilar. Biz kuzatgan ma’lum mavjudotlarda ham 
shu va shunga o’xshash hodisalarni ko’ramiz.
Ba’zilarning o’ylashicha, mavjudotlarning tug’ma fe’l-atvori shunday. Bu 
mavjudotlar o’zlarining aqlsiz yoxud aqlli hayvonlarga o’xshash tabiatlariga ko’ra, o’z 
bilganlaricha, erkin holda harakal qiladilar. Shundaylarning fikricha (tabiatan) 
shaharlar bir biriga qarshi kurashishlari, o’zaro dushmanlik qilishlari zarur. Ularning 
(fazilatlik) darajalari yo’q, birlari boshqalariga nisbatan hurmatga sazovorroq emaslar, 
ularning hatti-harakatlarida izchillik, tartib yo’q, deb o’ylaydilar. Ular har bir odam 
o’zidagi barcha noz-ne’matlardan o’zi foydalanishi, shaxsiy manfaati uchun 
boshqalarga qarshi kurashishi kerak, eng baxtli odam shu kurashda dushraanlarni 
yengib chiqqan odamdir, deb o’ylaydilar.
Mana shu (sabab) larning hammasi tufayli ko’pchilik shahariarda jaholatdagi 
shaharlar aholisining qarashlariga xos fikr-aqidalar kelib chiqadi. Ba’zilar, odamlar 
o’rtasida tabiiy yoki ixtiyoriy bog’lanishlar yo’q, har bir odarni o’z manfaati uchun 
boshqalarning manfaatiga zarar yetkazishi, biri boshqasiga begona bo’lishi zarur, 
mabodo ular birlashsalar ham zarurat, majburiyat tufayli birlashadilar, o’zaro 
murosaga kelishsalar harn faqat biri g’olib chiqib, boshqalari mag’lub bo’lganida 
kelishadilar, deb o’ylaydilar. Bunda ular tashqaridan ta’sir etuvchi bir kuch tazyiqida 
o’zaro kelishuvga majbur bo’ladilar, agar ana shu kuch yo’qolsa kelishuv ham 
yo’qoladi, yana begonalashuv paydo bo’ladi va ular tarqalib ketadilar, deb 
hisoblaydilar. Insoniyatga xos hayvoniy aqidalardan biri mana shu aqidadir.
Boshqa ba’zilar esa, odamlar ayrim holda yashaganlarida yordamchilar va 
xizmatchilarsiz o’zlarining hayotiy ehtiyojlarini qondirolmagani uchun, shularning 
g’amxo’rligisiz yashay olmaganlari uchun birlashib yashash foydalidir, deb 
o’ylaydilar.
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
616

---

Ba’zilar fikricha, bunday birlashuv majburlash, zo’rlik ishlatish bilan amalga 
oshadi, yordamchilarga ehtiyoji bor odam boshqa odamlarning bir guruhini o’ziga
bo’ysundiradi va o’sha guruhni o’zi uchun ishlatadi.