Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova

K irish tillari. Dasturlovchilar tomonidan dasturlash tillarida 
yaratilgan dasturlar boshlang‘ich dasturlar hisoblanadi. Agar bu 
dasturlar mashina tillarida yozilmagan bo‘lsa, dastur bajarilishidan 
oldin uni mashina tiliga o ‘girish kerak bo‘ladi. Bu operatsiya 
maxsus dasturlar asosida bajariladi va bunday maxsus dasturlar til 
protsessorlari deyiladi.
Til protsessorlarining asosiy turlari translyatorlar va inter- 
pritatorlar hisoblanadi. Translatsiya qilish berilgan tildagi dastumi 
yoki matnni obyekt tillariga o‘girish hisoblanadi. Qandaydir yuqori 
bosqichdagi algoritmik tilda yozilgan dastumi avtokodga yoki
51

---

mashina kodiga aylantiruvchi translyatorlar kompilyatorlar deyiladi. 
Mashinaga moslashtirilgan tilda yozilgan dastumi mashina tiliga 
o ‘girish assembler deyiladi. Translatsiya qilishdagi asosiy xossa, 
dastumi obyekt tiliga o ‘tkazishdagi bosqichni vaqt bo‘yicha 
bo‘laklashdan va ulami bajarishdan iborat. Interpritatsiya qilish 
avval, boshlang‘ich dastumi tahlil qilish va ulami bajarilishini vaqt 
bo‘yicha birlashtirishdir. Bunday usulda har bir operator alohida 
analiz qilinib, o'sha vaqtda bajariladi. K o‘pincha translyatorlardan 
foydalanilganda, kam mashina vaqti sarf qilinib, ko‘p xotira talab 
qilinadi. Dasturlash tillarining to ‘plami va ularga mos keluvchi til 
protsessorlari birgalikda dasturlash sistemalari deyiladi.
Kirish 
tillari 
loyihalash 
jarayonida 
obyektlar 
haqidagi 
m a’lumotlami tasvirlash uchun xizmat qiladi. Kirish tillariga 
quyidagi talablar qo‘yiladi:
- ALSga moslashtirilgan loyihalashda xohlagan obyektlami 
izohlash imkoniyati bo‘lishi kerak;
- til muammoga ega bo‘lishi, mashinaga orientatsiya qilmasligi 
kerak, ya’ni alfaviti, sintaksisi foydalanuvchiga tushunarli b o iish i 
kerak;
- tilni foydalanuvchi tez qabul qila olishi kerak;
- til elementlari konstruksiyalarini 
bir xilda tushuntirish 
mumkin b o iish i kerak;
- ALS lar ishlatiladigan sohalarning rivojlanib borishi bilan til 
ham rivojlanib borish imkoniyatiga ega bo‘lishi kerak.
Foydalanuvchi tomonidan EHMlarga loyihalash masalalarini 
kiritish ikki xil turga bo‘linadi: loyihalanilayotgan obyekt haqida 
m a’lumot; loyiha protsedurasini bajarish ketma-ketligi to ‘g ‘risida 
m a’lumot. Bu m a’lumotlami ifodalash uchun kirish tillarining 
tarkibiy qismi bo‘lgan obyektni izohlash tillari va masalani izohlash 
tillaridan foydalaniladi.
Obyektni izohlash tillari vositasi yordamida loyihalovchi, 
obyektning tuzilishini, parametrlari qiymatlarini yozib chiqadi yoki 
strukturali sintez qilib, texnik masalani yaratadi. Masalan, sistemali- 
arxitekturali bosqichda yaratilayotgan hisoblash sistemasining 
tarkibi beriladi, uning asosiy apparaturali va dasturli komponentlari 
ko‘rsatiladi, arxitekturali yechimi izohlanadi. Keyingi bosqich 
uchun obyektni izohlash tillari yordamida hisoblash sistemasini va
52

---

uning komponentlarini strukturasi beriladi. Bu til vositalari orqali 
diskret qurilmalarini matematik modellari, buleva algebrasi, 
tugallangan avtomatlar ko‘rinishida yaratiladi.
Obyekt haqidagi m a’lumotlami tasvirlashni bir necha turlari 
mavjud va shunga ko‘ra obyektni izohlash tillari ham turli 
ko‘rinishda bo‘ladi. Agar obyekt haqidagi m a’lumot chizmalar 
ko‘rinishida bo‘lsa, obyektni izohlash tillari grafikli tillar, agar 
elementlar strukturasi tartibi shaklida boMsa, sxemali tillar deyiladi. 
Berilganlar ko‘p hollarda obyektda yuz beradigan hodisalami 
tasvirlashi mumkin, u holda obyektni izohlash tillari modellashtirish 
tillari hisoblanadi.
Obyekt haqidagi m a’lumotlarini tasvirlashda bir qancha usul va 
vositalardan foydalaniladi. Bunday vositalarga strukturali va 
funksional izohlash tillari kiradi. Strukturali izohlash tillariga misol 
qilib SDL (Structual Dtscription Langnage) (SShA) va HSL 
(Hitrarchifl Specification Langnage) (Yaponiya) tillarini kelti- 
rishimiz mumkin. SDL va HSL o ‘rtasidagi asosiy farq, SDL tili 
struktura berilganlami izohlash tili hisoblansa, HSL tili qo‘shimcha 
funksional berilganlar bilan izohlami to ‘ldirish uchun, izohlash 
grammatikasini o ‘z tarkibiga kiritishni amalga oshiruvchi til 
hisoblanadi.