Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova
R adioelektron q u rilm a la r va tizim larini loyihalash
Yüklə 3,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2. R adioelektron q u rilm a la r va tizim larini loyihalash
ja ra y o n la ri Radioelektron qurilmalar va tizimlarining bajaradigan fiinksi- yalari asosida axborotlami uzatish, ajratib olish va ishlov berish, shuningdek, elektromagnit to ‘lqinlar yordamida radiosignallami uzatish va o ‘zgartirish yotadi. Radioelektron vositalami yaratish va ulardan foydalanishda, radioelektronikaning fundamental tushun- chalari b o ‘lmish - elektromagnit maydon, to ‘lqin va signallar haqidagi barcha m a’lumotlar o ‘rganiladi. Radioelektron vositalar odatda bir-biriga o ‘zaro bog‘liq bo‘lgan tashkil etuvchi qismlami o‘z ichiga oluvchi murakkab texnik obyektdir. Bunday obyektlami tashkil etish va ishlatish jarayonining tavsifi insonning qabul qilish qobiliyati bilan kelishtirilgan (muvofiqlashtirilgan) bo'lishi kerak. Ko‘pgina radioelektron apparatlar murakkab tizimlar hisob- langan katta va juda katta integral sxemalar asosida loyihalanadi. Bunday tizimlarni loyihalash uchun malakali mutaxassislaming oylab, yillab bajaradigan og‘ir mehnatlari kerak bo‘ladi. Murakkab tizimlarni loyihalash jarayoni blokli iyerarxik loyihalashga asoslanadi. Blokli-iyerarxik loyihalashning asosiy maqsadi, loyihalash obyektini bir qancha qismlarga ajratib, so‘ngra modellashtirish, loyihalash masalasini ishlab chiqish va loyiha hujjatlarini yaratishni o ‘z ichiga oladi. Buning natijasida juda murakkab bo‘lgan loyihalash masalalari, bir qancha osonroq yechiladigan masalalarga ajratiladi. Murakkab texnik obyektlami loyihalash jarayonida, ulaming xususiyatlarini tasvirlovchi bir qancha aspektlami ham ко rsatish mumkin. Obyektning ishlash jarayonini, unda bajarilishi mumkin bo‘lgan funksiyalami izohlash, uning funksional aspekti deb ataladi. Agar loyihalanilayotgan obyekt murakkab tizim boMib hisoblansa, uning funksional aspekti ham bir qancha sodda izohlash mumkin bo‘lgan aspektlarga bo‘linadi. REAni loyihalash jarayonida funksional aspektdan tashqari konstruktorlik va texnologik aspektlar ham mavjuddir. Konstruk torlik aspektda murakkab obyektning konstruksiyasi izohlansa, texnologik aspektda mahsulotni ishlab chiqarish texnologiyasi izohlanadi. Har bir aspekt o ‘zining bir qancha darajalariga egadir. Funksional aspektni tizimli (strukturali), funksional-mantiqiy, sxemotexnik va komponentli darajalarga ajratish mumkin. Tizimli darajada tizim sifatida majmualar, ya’ni EHM, radiolokatsion stansiya, harakatlanuvchi obyektlami boshqarish tizimlar hisob lansa, elementlar sifatida qurilmaning bloklari, masalan protsessor, modem, uzatuvchi va qabul qiluvchi qurilma kabilar hisoblanadi. 8 Funksional-mantiqiy darajada bu bloklar bir qancha elementlardan tashkil topgan tizim kabi ko‘riladi. Bu darajadagi elementlar bo‘lib hisoblagichlar, deshifratorlar, trigger va ventillar, kuchaytirgichlar, modulyatorlar va boshqalar hisoblanadi. Sxemotexnik darajada fiinksional qismlar tizim sifatida izohlanadi. Uning elementlari bo‘lib elektroradioelementlar, y a’ni tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar, trasformatorlar va boshqalar hisoblanadi. Kom- ponentli darajaga sxemada foydalaniladigan komponentlar ko‘rib chiqiladi (integral sxemalarni loyihalash masalasi hal qilinadi). Loyihalashning konstruktorlik aspektida konstruktivlar iyerar- xiyasi, y a’ni tirgaklar, romlar, panellar, almashtiriluvchi tipli elementlar, diskret komponentlar va mikrosxemalar, funksional yacheykalaming va alohida komponentlaming integral mikrosxema kristallaridagi topologik fragmentlari kabilar ko‘rib chiqilib izohlanadi. Texnologik aspektda obyektlarni ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarini izohlashning iyerarxik darajalari prinsipial sxema, loyihalash yo‘nalishi kabilar ko‘rinishida ishlab chiqiladi. Radioelektron qurilmalari va tizimlami loyihalash jarayoni - bu berilgan sharoitlarda, minimal xarajatlar bilan, o ‘ziga yuklatilgan vazifalami sifatli bajaruvchi yangi radioelektron vositalarini konstruksiyalarini va texnologik yaratish jarayonini ishlab chiqishni o ‘z ichiga oladi. REVlarini loyihalashda yechiladigan masalalami yangilik darajasi bo‘yicha quyidagi loyihalash masalalariga bo‘lish mumkin bo‘ladi: - mavjud radioelektron vositalami ishlash sifatlarini oshirish uchun qisman modemizatsiyalash (ba’zi parametrlarini konstruk- siyalari va strukturalarini); - sifat ko‘rsatkichlarini yaxshilash maqsadida amalga oshiri- ladigan modemizatsiyalash; - yangi yoki REVlarida yechiladigan masalalaming yechim- larining sifat ko‘rsatkichlarini keskin o ‘sishini ta’minlovchi vositalami ishlab chiqarish va konstruksiyalash; - yangi zamonaviy tamoyillarga asoslangan yangi REAlami yaratish. Loyihalash jarayoni ko‘p bosqichli murakkab jarayon bo‘lib, unda mutaxassislaming katta jamoalari, institutlar, ilmiy tadqiqot 9 tashkilotlari, undan foydalanuvchi buyurtmachilar ham ishtirok etishi mumkin. Bajarilish ketma-ketligi nuqtayi nazaridan loyihalash jarayoni quyidagi asosiy davrlarga bo‘linadi: • ilmiy-tekshirish ishlari davri; • tajriba-konstruktorlik ishlari davri; • texnik loyiha yaratish davri; • ishchi loyiha yaratish davri; • tajriba namunasini yaratish davri. Ilmiy-tekshirish ishlari davri loyihalashgacha boMgan tekshirish davri, texnik vazifa davri, texnik taklif kiritish davrlariga bo‘linadi. Bu davrlarda ketma-ket, berilgan maqsadga muvofiq yangi mahsulot ishlab chiqarish uchun kerak boiadigan mahsulotlar o ‘rganiladi. Fizik, axborotli, konstruktorlik va texnologik tamoyillari va bu tamoyillami tatbiq qilish imkoniyatlari tekshiriladi. Obyektning ba’zi parametr va xarakteristikalarining qiymatlari haqida m a’lumotlar to ‘planadi. Ilmiy-tekshirish ishlari davrining natijasi bo‘lib, yangi obyektni yaratishga m o‘ljallangan texnik masala ishlab chiqishdir. Tajriba-konstruktorlik ishlari davrida mahsulotning eskiz loyiha- lari yaratiladi va ITI davrida yaratilgan tamoyillar va tutgan o ‘mi tekshiriladi, aniqlanadi va to ‘g ‘rilanadi. Texnik loyiha yaratish davrida obyekt to ‘g ‘risida to ‘la texnik yechim qabul qilinadi va loyihaning hamma qismlari ishlab chiqi- ladi. Ishchi loyihasini yaratish davrida obyektni tayyorlash uchun yetarli bo‘lgan hamma konstruktorlik-texnologik hujjatlaming to‘la komplektlari yaratiladi. Tajriba namunasini sinash davrida oxirgi natija olinib ko‘riladi va ba’zi bir xatoliklar yoki tugamay qolgan ishlar aniqlanadi hamda ulami yo‘qotishga harakat qilinadi va natijaviy hujjatlar ishlab chiqiladigan korxonaga mahsulotni ko‘plab ishlab chiqarishga yuboriladi. Loyihalash jarayonida yechiladigan masalalar tarkibiga qarab ulami bir qancha bosqichlarga bo‘lish mumkin. Sistemotexnik loyihalash bosqichida REVsini loyihalash maq- sadi tanlanadi va yaratiladi, dastlabki m a’lumotlar asoslanib, tizimni 10 loyihalash tamoyillari ishlab chiqiladi. Bu bosqichda loyihala- nayotgan obyektning strukturasi shakllantiriladi, uni tashkil etuvchi qismlari bo‘lib hisoblangan funksional tugallangan bloklari ishlab chiqiladi, asosiy qismlari orasidagi elektrik va axborotli bog‘la- nishlari aniqlanadi. Natijada obyektning alohida tashkil etuvchilarini loyihalash uchun texnik masala ishlab chiqiladi. Funksional loyihalash bosqichi REVsini loyihalashda sxemo- texnik loyihalash bosqichi deb ham yuritiladi. Bu bosqichning maqsadi REVning (qurilmalar, funksional bloklar) tarkibiy qism- larini apparatli tashkil qilishdan iboratdir. REVsining elementlar bazasi tanlanadi, prinsipial sxemasi yaratiladi va qurilma yaxshi ishlashi uchun parametrlari optimallashtiriladi. Elementlar bazasini tanlashda va sxemani sintez qilishda konstruktorlik-texnologik talablami hisobga olishga harakat qilinadi. Konstruktorlik loyihalash bosqichi texnik loyihalash deb atalib, bu bosqichda REVlarini barcha darajalari uchun (modullar, yacheykalar, bloklar, shkaflar) elementlar va qismlami komponovka qilish, joylashtirish, bosma va simli bog‘lanishlami amalga oshirish, undan tashqari issiqlik ajratish masalalari, elektrik mustahkamligi, tashqi ta ’sirlardan himoyalash masalalari yechiladi. Konstruktiv- texnologik, iqtisodiy va foydalanish ko‘rsatkichlari bo‘yicha qabul qilingan yechimlar optimallashtiriladi, loyihalashning bu bosqichida REVsini tayyorlash va undan foydalanish uchun texnik hujjatlar ishlab chiqiladi. Ishlab chiqarishni texnologik tayyorlash bosqichi REVsining alohida bloklarini va to ‘liq tizimni yaratishning texnologik jarayon- larini ishlab chiqishni ta ’minlaydi. Loyihalashning bu bosqichida oldingi bosqichlar natijasi asosida texnologik hujjatlar yaratiladi. Loyihalashning har bir bosqichi loyihalanilayotgan REVsining turli iyerarxik darajalariga, uni yaratish va ishlashi aspektlariga tegishli izohlar yaratish bilan tugallanadi. Loyihalash bosqichlari alohida loyiha protseduralaridan tashkil topadi va ular xususiy loyiha yechimlari bilan tugallanadi. REVlarini loyihalashda tipli protsedura b o iib , ulaming turli aspekt va darajalari izohlarini analiz va sintez qilish hisoblanadi. Sintez qilish protsedurasi berilgan talab, xususiyatlar va cheklanishlar bo‘yicha loyiha yechimini (izohini) yaratish hisoblanadi. Masalan, ll REVsini loyihalashda elektron sxemalami chastotali va vaqt bo‘yicha berilgan xarakteristikalari bo‘yicha sintez qilish juda keng qo‘llaniladi. Sintez qilish jarayonida obyektning struktura sxemasi yaratiladi (strukturali sintez), yoki berilgan sxema elementlarining parametrlari aniqlanadi (parametrik sintez). Analiz qilish protse- durasi berilgan yoki tanlangan izohni xususiyatini aniqlashdan ibo- rat. Bunday protseduraga misol qilib, elektron sxemalarini chastotali yoki o‘tish xarakteristikalarini hisoblash, berilgan ta’sirlarga sxemaning reaksiyasini aniqlash kabilami keltirish mumkin. Analiz qilish loyiha yechimi qo‘yilgan talabni qanoatlantira olishim va ishga yaroqliligini baholash imkonini beradi. Loyihalashning sintez va analiz qilish protseduralari bir-birlari bilan bog‘langan bo‘lib, ular optimal loyiha yechimini yaratishga yo‘naltirilgandir. Tipli loyiha protsedurasidan yana biri bo‘lib optimallash protsedurasi hisoblanadi. Uning natijasida aniqlangan parametr bo‘yicha optimal loyiha yechimi hosil qilinadi. Masalan, chastota xarakteristikalarini berilganiga yaqinlashtirish maqsadida elektron sxemalar parametrlarini optimallashdan juda keng foydalaniladi. Optimallash protsedurasi sxema parametrlarini berilgan xarakteris- tikalarga yaqinlashtirishni qoniqtirishi uchun, maqsadli o ‘zgartirish yo‘li bilan ko‘p marotaba analiz qilishdan iborat. Optimallash natijasida loyiha yechimi (sintez) hosil qilinadi, lekin xarakte- ristikalar bosqichma-bosqich baholanib boriladi (analiz). Loyihalash protseduralari alohida loyiha operatsiyalaridan tashkil topadi. Masalan, REVlarining matematik modellarini analiz qilish jara yonida differensial va algebraik tenglamalami yechish, matritsalar bilan ishlash kerak b o ia d i. Bunday masalalar yagona loyihalash protsedurasini tashkil etadi. Loyihalash protseduralari va operatsiyalari aniqlangan ketma-ketlikda bajariladi va loyihalash y o ‘nalishi deb ataladi. Loyihalash yo‘nalishi pastki iyerarxik darajadan boshlab izohlanishi (yuqorilab boruvchi), yoki yuqoridan pastga qarab izohlanishi (pasayib boruvchi) mumkin. Loyihalashning barcha bosqichlari o ‘rtasida chuqur bog lanish va o ‘zaro bog‘lanish mavjuddir. Natijaviy konstruksiyani aniqlash va barcha texnik hujjatlami yaratish, obyektni yaratish texno- logiyasini yaratish tugallangunicha bajarilmasligi mumkin. Konstruktorlik ishlarini bajarish yoki ishlab chiqarish texnolo- 12 giyasini yaratish jarayonida obyektning prinsipial sxemasini, tizimning strukturasini, hatto dastlabki m a’lumotlarini ham о zgar- tirish, to ‘g ‘rilash kerak bo‘lishi mumkin. Shuning uchun loyihalash jarayoni ko‘p bosqichli bo‘lishi bilan birga, iteratsion xarakterga ham ega hisoblanadi. . , Loyihalash jarayonida o ‘ziga yuklatilgan apparaturani yaratish- dan tashqari, uning funksional, konstruktorlik, texnologik loyiha lash, ekspluatatsiya qilish va iqtisod qilish bo‘yicha ko‘rsatkichlarm keng spektrda optimallash ham talab etiladi. Loyihalashning alohida bosqichlaridagi alohida xususiy masala uchun optimallashning avval yaratilgan mavjud formal matematik uslublami q o ilab amalga oshirish mumkin. Lekin ko‘pgina hollarda REVlar komplekslari uchun optirnallash masalalarini shakllantirishni iloji bo‘lmay qoladi. Bunday hollarda REVlarini yaratuvchilar, qo‘yilgan masalalami yechimlarini malakali mutaxassislaming bilimlariga, intuitsiyalariga tayanib yaratilgan bir nechta variantlarini ко rib chiqadilar va ulaming ichidan eng yaxshisini tanlab oladilar. Optimallashdagi bu qarash evristik ko‘p variantli analiz deb ataladi. Lekin REVsining murakkabligi oshib borishi bilan, ulami loyihalash uchun amalga oshiriladigan hisoblashlar ham qiyinlashib boradi va ko‘rib chiqilishi kerak bo‘lgan variantlar soni ham ko‘payib boradi. Ko‘pincha loyihalash bosqichlarida REVsini ishlatish sharoit- larida kelib chiqadigan ba’zi bir talablami oldindan ko‘rib bo‘lmaydi. Natijada yangi REVsini yaratish uchun ko‘p yillar kerak bo‘ladi. Sinashlar o ‘tkazish uchun ishlab chiqilgan tajriba namunasi apparatga qo‘yilgan talablami qoniqtirmaydi, uni sinash jarayonida qaytadan ko‘rib chiqish loyihalash jarayonini qimmatlashib keti- shiga olib keladi. Bunday holatlar yuzaga kelishiga asosan, loyiha lash jarayonini amalga oshirishda loyihalashning eski qarashlaridan foydalanish asosiy sabab hisoblanadi. Bunday qarash esa, murakkab hisoblangan zamonaviy REVsini loyihalash uchun mos hisoblanmaydi. Bu kamchiliklar zamonaviy REVlarini loyihalash ning sistemali yondashishga asoslangan, matematik uslublar va hisoblash texnikasi vositalardan foydalanib, loyihalash jarayonlarini mukammallashtiruvchi yangi zamonaviy texnologiyam intensiv rivojlantirish zamriyatini keltirib chiqardi. O g‘ir va murakkab loyihalash ishlarini kompleks avtomatlashtirish, maketlash, naturah 13 modellashtirish ishlarini matematik modellashtirish bilan almash- lirish, ko'p variantli loyihalash va optimallashning sifatli uslub- lariilan foydalanish, undan tashqari loyihalash jarayonini boshqarish sifatini oshirish imkoniyatlarini yaratdi. Loyihalashga sistemali yondashish loyihalanilayotgan mah- sulotni va loyihalash jarayonini har tomonlama to ‘liq ko‘rib chiqish hisobiga loyihalash masalalarini optimal yechish imkoniyatini beradi va bu jarayonni haqiqiy ijodiy yaratuvchanlikka olib keladi. Loyihalash jarayonini avtomatlashtirishda asosiy vosita b o ‘lib loyihalashga sistemali yondashish imkoniyatlarini to ‘liq amalga oshirish uchun kerakli asosni yaratuvchi shaxsiy kompyuter va u orqali boshqariladigan texnik vositalar hisoblanadi. Yüklə 3,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|