Abu rayhon beruniy nom id ag I to sh k en t da vlat texn ika u n IV er site ti m. X. Aripova

Blokli - iyerarxik loyihalash va m atem atik modellar. 
Loyiha­
lash obyektini blokli - iyerarxik tasvirlashda ham ulami matematik 
tasvirlashdan foydalaniladi, y a’ni har bir iyerarxik darajada 
loyihalash obyekti o ‘z matematik modeliga ega bo‘ladi.
Obyekt modelining murakkabligini, har bir iyerarxik darajada 
kamaytirishga intilish, loyihalash obyekti haqidagi tasavvurlarni bir 
qancha darajaga bo‘lishni taqozo etadi. Lekin bu holda turli dara- 
jalarda olingan natijalami o ‘zaro kelishtirish masalasi murak­
kablashib ketadi. Aniq obyektni loyihalashda, foydalaniladigan 
iyerarxik darajalar soni ALT lami tashkil qilishda qabul qilingan 
a n ’analarga, foydalaniladigan matematik va dasturli ta ’minot 
imkoniyatlariga bog‘liq hisoblanadi.
K o‘pgina texnik mahsulotlami loyihalashda, makrodaraja (V 
daraja), mikrodaraja (B daraja), metadaraja (A daraja) iyerarxik 
darajalarida modellashtirish amalga oshiriladi.
Makrodarajada 
modellashtirishda, 
fazoviy 
o ‘zgaruvchilar 
fazoviy koordinatalar va vaqtga tegishli bir qancha mustaqil 
o ‘zgaruvchilar funksiyasi kabi bo‘lib, bunday holda fazo ham vaqt 
ham uzluksiz deb ko‘riladi. Bu darajadagi matematik modellar, uch 
o ich o v li muhitda yuz beradigan jarayonlam i tasvirlashi kerak. 
Makrodaraja elementlari bo‘lib katta hajmdagi, strukturalaminig 
uchastkalari hisoblanadi, masalan, integral sxemaning rezistiv 
sohasining burchakli uchastkasi bo‘lishi mumkin. Ichki parametrlari 
bo‘lib esa, rezistoming qarshiligi hisoblanadi. Bu darajada 
obyektlaminig tipli matematik modellari bo‘lib xususiy darajali 
differensial tenglamalar hisoblanadi. Ta’sir etish xarakteriga va 
fazoviy taqsimlangan fazoviy o ‘zgaruvchilarga qarab, bunday 
modellami taqsimlangan modellar deb ataladi. Xususiy darajali 
differensial tenglamalami yechish murakkab jarayon hisoblanadi. 
Taqsimlangan modellardan, kam sonli uchastkali obyektlar uchun 
foydalaniladi, uchastkalar soni va fazoviy sohalaming oshib borishi, 
masalaning murakkablashib ketishiga olib keladi, bu esa keyingi
94

---

iyerarxik darajaga - mikrodarajaga o ‘tish zaruriyatini keltirib 
chiqaradi
Mikrodarajada diskret fazodagidek muhit haqidagi tasav- 
vurlardan foydalaniladi. Bunday diskretlash taqsimlangan modeldan 
m a’lum bir obyektning aniqlashtirilgan modeliga o ‘tishini anglatadi. 
Bu darajadagi elementlar bo‘lib, mikrodarajada tizim deb qaralgan 
obyektlar (radioelektron sxemalari rezistorlari, tranzistorlari kabilar) 
bo‘lishi mumkin. Bu elementlar parametrlari mikrodarajada chiqish 
parametrlari hisoblangan bo‘lsa, bu yerda ichki parametrlar bo‘lib 
hisoblanadi. Mikrodarajada chiqish parametrlari bo‘lib, kuchaytir- 
gichning kuchaytirish koeffitsiyenti, optik qurilmaning ruxsat 
etiladigan xususiyati, 
dvigatel og‘irlik kuchi va boshqalar 
hisoblanadi. Ommaviy fazoviy o'zgaruvchilar bo‘lib, elektrik 
tizimlaridagi tok va kuchlanish hisoblanadi.
Mikrodarajada matematik modellar bo‘lib, oddiy differensial 
tenglamalar hisoblanadi. Xususiy hollarda statik masalalar algebraik 
tenglamalarga aylantiriladi. Lekin elementlar sonini ko‘payishi bilan 
tenglamalar tizimi darajalari oshib ketishi, mikrodarajadagi mate­
matik modellar asosida masalalami yechishni qiyinlashtirib yubo- 
radi va keyingi iyerarxik darajada tasvirlash zaruriyatini keltirib 
chiqaradi.
Metadarajada tizimlar bo‘lib murakkab qurilmalar va komp­
lekslar hisoblanadi. Masalan, axborotli va hisoblash tizimlari ish- 
lashlarini diskret tasavvur qilish, elementlar holatlarini xarakter­
lovchi kattaliklar hisoblangan fazo o ‘zgaruvchilarini diskretligini 
bildiradi.
Elementlar va ichki parametrlar vazifasini, oldingi iyerarxik 
darajadagi tizimlar va chiqish parametrlari bajaradi. EHM ele­
mentlari bo‘lib, arifmetik qurilma, operativ xotira va kiritish quril­
malari hisoblanadi. Chiqish parametrlariga misol qilib, tizimiga 
kelib tushayotgan buyurtmalarga xizmat k o ‘rsatish ehtimolligi, 
xizmat ko‘rsatishga navbat kutish vaqti, qurilma tezkorligini 
keltirishimiz mumkin.
Metadarajada matematik modellami yaratish uchun avtomatik 
boshqarish nazariyasi uslublari, eksperimentlami rejalashtirish, 
mantiqiy matematik, ommaviy xizmat ko‘rsatish nazariyasi uslub- 
laridan foydalaniladi.
95

---