Abu Rayhon Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar” yoki “Al osor al-boqiya an al-qurun al-xoliya” asari Reja Kirish

Quyoshning nechta nomi bor?

Hindlar birgina narsani juda ko’p ism bilan ataydilar. Misol uchun quyoshni olaylik: Aytishlaricha, ular quyoshga mingta nom berganlar. Arablar ham sherni mingtaga yaqin ism bilan ataganlar. Sherning arabcha ismlardan ba’zisi o’ziga muvofiq, ba’zisi esa uning o’zgarib turadigan ahvolidan yoki undan sodir bo’ladigan fe’llardan olingan ismlardir. Bu ham siyosat.

Yorug’ tosh

Abu Bashar Sayrafiy bir kuni tog’asinikida qiziq voqeaning guvohi bo’libdi. Qizil yoqut keltirishibdi. Yoqutning yorug’ida kechasi kitob o’qish mumkin ekan. Billur bilan ko’rilgan xatlar ko’zga yo’g’onlashib, satrlar orasi kengayib ko’rinibdi. Nima uchun bunday ko’rinishini oynak haqidagi kitoblar yechib beradi.

Era qanday aniqlanadi?

Agar bir kishi o’ziga ma’lum bir era orqali boshqa tarixni bilmoqchi bo’lsa, o’sha ma’lum erani kunlarga aylantirsin. Buning majmui “asl” deb ataladi. Keyin ikkovi, ya’ni ma’lum va matlub tarixlar boshlanishi o’rtasidagi (farq)ni olsin! Biz uni “ta’dil” deb ataymiz. Agar ma’lum tarix matlub tarixdan oldin bo’lsa, asldan ta’dilni kamaytiradi: agar ma’lum tarix matlub tarixdan keyin bo’lsa, unga ta’dilni qo’shadi. Buning jami matlub tarix kunlari bo’ladi. Shu kunlarda o’sha tarixga tegishli yil miqdoriga taqsim qilsin, bundan chiqqanlar to’la yillar, qolganlari kunlardir. Bu kunlarni yillar oylariga aylantiriladi va oylarning har biriga biz aytib o’tgan miqdor — (kunlar)dan keraklisi beriladi. Ana shular qo’sh qavat “taylason”da tarixlar oralaridagi kunlar bo’ladi. Yana Xudo bilimdonroqdir.

HIKMATLAR

«Yaxshilik xislatlari: taqvodorlik, to’g’rilik, o’zini saklash, dindorlik, odillik, insoniy kamtarlik, latofat, sobitqadamlik, ehtiyotkorlik, saxiylik, muloyimlik, siyosat va boshqarish ishlarida bilimdonlik, tadbirkorlik, to’g’ri taxmin qila bilish va bulardan boshqa aqlga sig’maydigan, kishi bayon etib tugata olmaydigan (yaxshi) sifatlardan iboratdir».
* * *
«… Har bir ilm va san’atning borib taqaladigan boshlanish joyi bor. Shu boshlanish joyga yaqinlashgan sari, to o’ziga borib yetguncha soddalashib boradi».
* * *
«… dushmanlar hamisha nasablarga ta’na qilishi, nomuslarni yerga urishi, turli uydirma gaplar tarqatishga urinadilar. Shuningdek, do’stlar va xayrixohlik qiluvchilar yomonni yaxshi qilib ko’rsatishga, halal yetadigan (yo’lni) to’sishga, go’zallikni izhor etishga va yaxshiliklarga nisbatan berishga tirishadilar».
* * *
«… Shubhani aniq, noma’lumni ma’lumga qo’shish biz yurgan yo’lga loyiq emas».
* * *
«… jo’rttaga o’z so’zida turib olgan bilimsiz kishi bilan bahslashish na maqsad egasiga va na maqsadga biron foyda yetkazmaydi».
* * *
«… Faxrlanish haqiqatda yaxshi xulqlar va oliy fe’llarda oldin ketish, ilmu hikmatni egallash va imkoniyat boricha mavjud (nopokliklardan) tozalanishdir. Kimda shunday (sifatlar) topilsa, hukm uning foydasiga va kimda bular yetishmasa, hukm uning zarariga bo’ladi».
* * *
«(Odamlar) tuzilishlarining rang, surat, tabiat va axloqda turlicha bo’lishi faqatgina nasablarning turlichaligidan emas, balki tuproq, suv, havo va yerning (odam) yashaydigan joylarning turlichaligidan hamdir. Tillarning turlicha bo’lishiga sabab odamlarshshg guruhlarga ajralib ketishi, bir-biridan uzoq turishi, ularning har birida turli xohishlarini ifodalash uchun (zarur) bo’lgan so’zlarga ehtiyoj tug’ilishidir… ».
«Rumliklar geografiya va astronomiya ilmini durust o’rganib, mantiqiy dalillar bilan ish qilganlaridan, hiylalar ishlatuvchi kishilar so’zlariga istisno etishdan juda uzoqlashdilar».
* * *
«Qiyos qilinuvchi narsa bilan qiyos uchun olinuvchi narsa orasini, isbotlanuvchi narsa bilan isbot orasini birlashtiruvchi bir sabab bo’lmasa, u dalil va misollar qabul etilmaydi».
* * *
«Iskandar va uning vorislari rumliklar tomonidan (eronliklar) rag’bat qilgan barcha ilmiy kitoblari kuydirilib, hayot vositasi bo’lgan va faxr qilinadigan go’zal san’atlarini barbod etgan edi».
* * *
«Va’dani ado etib,… «Har kim o’z holiga yarasha ish qiladi» va «har kimning qiymati sevgan narsasi bilan bilinadi» deganlaridek,… (Bu kitobni) o’qigan o’quvchi (quyidagi kayfiyatdan) holi bo’lmaydi: yo u ma’lumotda menga tenglashadi, unda meni maqtab, bu kitobga qilgan mehnatim uchun mendan minnatdor bo’ladi, yoki martabada mendan ortiqlik qiladi, unda yanglishlarni isloh etib, yuz bergan toyilishlardan (meni) ma’zur tutadi. Uchinchi (holatdagi o’quvchiga) kelganda, u menga bo’ysunsa, istifoda etishga, agar da’vat qilsa, ojiz qolishga kifoya qilarli asar yaratdim».
* **
Odamlar o’rgangan, odatlangan va ko’pchilikka ma’qul bo’lgan narsaga (ko’r-ko’rona) qarshilik ko’rsatma.
***
Yaxshi xulq yaxshilik alomatdir.
***
Kichik narsaga e’tiborsiz qarama, uning foydali o’rni bor, katta ishning kerakli joyi bor.
***
Ko’z bilan ko’rgan eshitgandan afzaldir.
***
Ehson qilgan kishining minnati ehsonini yo’qqa chiqaradi.
***
Odamlar bilmagan narsalariga dushmanlik ko’zi bilan qaraydilar.
***
Yolg’on doim rostdan yengiladi, u xuddi suv yuzasidagi ko’pikdek yo’q bo’lib ketadi.
***
Yaxshi bilmagan narsasiga uringan kishi sharmanda bo’ladi.
***
Bilmaganimiz sababi bilgan narsalarimizni aytmay qo’yishimiz ham yaxshi emas.
***
Har bir insonning qadr-qimmati o’z ishini qoyil qilib bajarishida.
***
Donishmand va olimlar xulqlaridan o’rnak olish yaxshi xulqni tirgizadi, yomonini yo’q qiladi.
***
Xato sodir bo’lmasligi uchun donishmandlar qayta-qayta kuzatishni va xalal etish imkoniyatidan saqlanishni tavsiya qilganlar.
***
Buzuq niyatli va yomon axloqli kishilar o’rtaga kirib olishi bilan ish to’g’ri bormaydi.
***
Asosi bo’lmagan fandan voz kechsa ham bo’ladi.
***
To’g’ri yo’ldan ataylab eng uzoq yo’lga o’tish juda zo’r xatodir.
***
Tenglik hukm surgan joyda sotqin, aldamchi ehtiroslar, g’am-g’ussa bo’lmaydi.
***
Kuzatishlarning turlichaligi emas, balki davrlarning turlichaligi ahmoqlar asoslanadigan fikrni rad etishga yetarli dalil va eng kuchli yordamchidir.

Xulosa
"