Adabiy til va shevalar munosabati

JOURNAL OF NEW CENTURY INNOVATIONS 
http://www.newjournal.org/  Volume–18_Issue-1_December_2022 
119 
ham og’zaki shakllarda amalda qo’llanadi. Badiiy asar (yozuvchi) tili ham adabiy til 
me’yorlariga bo’ysunsada, ko’plab xususiylik hamda umum e’tirof etmagan jihatlarni 
o’zida mujassamlashtiradi. Turli xalqlarda hamma davrlarda ham adabiy til bilan 
badiiy asar tili bir taxlitda bo’lmagan. Adabiy til bilan milliy til o’rtasida ham farq bor. 
Milliy til shu tilning egasi bo’lgan xalq millat bo’lib shakllanganda yuzaga keladi. 
Milliy til adabiy til vazifasini o’taydi, lekin har qanday adabiy til darhol milliy tilga 
aylana olmaydi. Adabiy til bilan shevalar o’rtasidagi munosabat alohida muammoni 
tashkil etadi. Shevalar tarixan qanchalik barqaror bo’lsa, adabiy til uchun shevalarning 
vakillarini lingvistik nuqtai nazardan umumlashtirish shunchalik murakkablashadi. 
Hozirgi kunda ko’pgina mamlakatlar (masalan, Italiya, Indoneziya va boshqalar) da 
shevalar adabiy til bilan teng suratda qo’llanmoqda. Adabiy til tushunchasi odatda til 
uslublari tushunchasi bilan bog’lanadi. Ammo bu bog’lanish bir tomonlama. Chunki 
til uslubiyatlarining o’zi adabiy til ko’rinishlari hisoblanadi. Ular tarixan shakllangan, 
muayyan belgilar majmuidan iborat bo’ladi. Mazkur belgilarning bir qismi boshqa 
uslublarda takrorlanishi mumkin. Lekin, bu takroriy belgilarning ma’lum shaklda 
birikishi va vazifasining o’ziga xosligi bir uslubning ikkinchi uslubdan farqini 
belgilaydi. O’zbek tiliga Davlat tili maqomining berilishi (1989) o’zbek adabiy til 
rivojini ta’minlovchi muhim voqea bo’ldi. O’zbek adabiy tili turli xalqlar adabiy tili 
rivojlanish tajribasi asosida yanada takomillashib bormoqda. 
Bugungi kunda tilshunoslikda “til” tushunchasining aniq ta’rifi yo‘q. Bunga sabab 
— turli xalqlarda, turli davlatlarda, umuman odamlar orasida til har xil tushuniladi, 
jahon tilshunosligida qabul qilingan tillarning chegaralari turli mezonlar asosida 
belgilangan va aniq ilmiy omillarga asoslanmagan. 
Ko‘pchilik tilshunoslar bugungi kunda tilni siyosiy hodisa deb biladi. Ya’ni 
muayyan til ma’lum siyosiy chegaralar ichida shakllanadi va uning atrofdagi qardosh 
til-shevalardan farqi biologik emas, siyosiy bo‘ladi. Bu haqida birinchi bo‘lib 
amerikalik germanist Maks Vaynrayx 1945-yili Yahudiy ilmiy institutining Nyu-
Yorkda bo‘lib o‘tgan XIX xalqaro konferensiyasida hazilomuz aytib o‘tgan edi. “Til 
armiyasi va floti bor shevadir”, degandi u. Uning bu ta’rifi bugun ham eslab turiladi. 
Shu bois ba’zi davlatlarda bir-biridan ancha uzoqlashib, o‘zaro tushunarsiz bo‘lib 
qolgan shevalar jamlanmasi yagona til deb hisoblanadi, ba’zi joylarda esa, aksincha, 
bir-biridan farq qilmaydigan tillar alohida til hisoblanadi. Bu holat tilshunoslikda “til 
— sheva” muammosini keltirib chiqargan. Ya’ni til bilan sheva o‘rtasida aniq chegara, 
ularni farqlovchi aniq ilmiy mezonlar yo‘q. Misollar keltiramiz: 
— Xitoyda o‘nlab qarindosh, lekin bir-birini tushunmaydigan tillar bor, lekin 
ularning bari xitoy tilining shevalari hisoblanadi; 
— Yaponiyaning Ryukyu orollarida yapon tiliga qarindosh, lekin yaponlarga 
tushunarsiz tillar bor. Ularni ham yapon olimlari yapon tilining shevasi deb baholaydi, 
lekin jahon olimlari alohida til sifatida ko‘radi; 

---