Adabiy tur, termin, tahrir va muharrirlik

ко ‘klam -
bahor
(for.); 
bordiyu - agar, magar
(for.), 
mobodo
(ar.); 
bosqinchi
-
tajovuzkor
(ar.); 
yoziq
-
gitnoh
(for.), 
ayb, jinoyat
(ar.); 
quv
-
hivlagar
(for.), 
avyor, m ug‘ombir, makkor
(ar.); 
y e t u k
.. 
komil,
barkomol (ar); tutqin ■
■
■
■
bandi
(for.), 
asir
(ar.); 
tentak 
go'sxo'r
(for.), 
ahtnoq
(ar); 
vot, о ‘zga 
begona
(for.) va h.
Bu hoi hazrati Navoiy aytganlaridek, tilga ixtiyorsizlik. Chet 
so'zlarni qo'llashlikning yana bir sababi asl turkiy terminlar m a’no 
ifodasidan xabarsizlik. Masalan, 
ochar
- 
bozor
(for); 
budun - xalq
(Tor); 
y e l
-
shamol, sabo
(for.); 
yurt - vatan
(ar.), 
o'tik
-
dazmol
(for.): 
kirpich — g'isht
(for.) va h.
O'z. tildagi ichki imkoniyatlar asosida termin yasashga nisbatan 
quntsizlik. 
Xolodilnik
(ms.) - 
sovuqdon; kipitilnik
(ms.) 
qavnatgich; morojennoe
(ms.) -
muzlatma
va h.
Chet tilga xos termin (so'z)lar m a’no ifodasidan xabarsizlik. 
Masalan, 
axborot
(ar. -
xabarlar)-, fuqaro
(ar. -
faqirlar
); 
bo ‘Ika
non
(fr. -
bulka
— 
non); inson
(ar. -
unutgan)
va h.
Term inlami qo'llashda adabiy tur, uslubni yaxshi farqlamaslik. 
Masalan, ilmiy, ilmiy-ommabop matnlarda ayni bir xil terminlami 
qo'llash, Masalan, 
aybsizlik prizumpsiyasi, elektorat, respondent,
lid, kontent, kreativ
va h. Shulami e’tiborga olib, matn tahririda 
amal qilish lozim bo'lgan quyidagi tavsiyalar maqsadga muvofiq 
deb hisoblaymiz:
197

---

- Matnga kiritilgan term mlammg umumxalq tushunadigan va 
qoilaydigan 
yoki 
nuiayyan 
tor 
ixtisoslik 
doirasidagina 
q o ‘ilanadigan, faqat 
soha 
mutaxassislari 
uchun tushunarli 
ekanligini aniqlash.
- 0 ‘zga 
tildan 
o‘zlashgan 
terminlar 
etimologiyasini 
ko‘rsatish.
0 ‘zga tillardan kirib kelayotgan terminlarning muqobilini 
adabiy nutq lug‘atidan topish, bordi-yu, topilmasa, shevalardan 
yoki umumturkiy tildan izlash.
- Muqobili bo‘lmagan chet termin (so‘z, so‘z birikmasi)ni 
to ‘liq
yoki qisman kalkalab olish.
■••• Chet termin o ‘z tilida qanday boMsa shunday olish.
Chet terminni o‘z nutq talaffuziga moslab olish.
- Chet terminlarni, ular m a’no ifodasiga k o ia , o ‘z tilga oid 
unsurlar yordamida o ‘zlashtirish.
- Adabiy tur talabiga k o ‘ra terminlarning q o ‘llanish doirasini 
belgilash.
- Terminlarni 
matnga kiritishda auditoriya saviyasini 
hisobga
olish.
Termin q o ilash bilan tennin o ‘zlashtirishni farqlash.
- Ilm, fan, texnika, madaniyatga oid chet so‘z, so‘z birikmasi 
(termin)larni o‘zbek adabiy nutq lug‘atiga kiritish masalasi bilan 
shug‘u11anuvchi maxsus terminologik byuro ( q o ‘mita, bo‘lim, 
guruh) tuzish.
- Adabiy nutq (ilmiy, ilmiy-ommabop, siyosiy, ommaviy- 
siyosiy, rasmiy-idoraviy va diplomatik nutqlarda davlat tilidan 
foydalanish, 
tenninologik 
byuro 
tomonidan 
tasdiqlangan 
terminlardan 
foydalanish 
majburiyatini 
qonun 
yo 'li 
bilan 
mustahkamlash.
- 0 ‘zbekiston Milliy ensiklopediyasi Davlat ilmiy nashriyoti 
( 0 ‘zME DIN) ishini yanada jonlantirish uchun sohalar bo'yicha 
ilmiy tahririyatlar, so‘zlik va adabiy nazorat boTimlarini tiklash.
198

---

- 0 ‘zME DIN tarkibida terminshunoslik (so‘zlik bo‘limida) 
bilan shug‘ullanuvchi mutaxassis - katta ilmiy xodim lavozimini 
joriy etLsh.
- Terminshunos katta ilmiy xodim zimmasiga 0 ‘zME DIN 
miqyosida terminlar bilan ishlashda uyg‘unlik (bir xildalik)ni 
ta’minlash m as’uliyatini yuklasb.
Terminologik byuro va 0 ‘zME DINning terminshunoslik 
bo‘yicha ilmiy-amaliy hamkorligini o ‘matish.
- Termin ijodchiligi hamda chet tillardan termin (so‘z, so ‘z 
birikmasi) o ‘zlashtirishni davlat siyosati darajasiga ko‘tarish.
- O 'zbekiston matbuot va axborot agentligi ( 0 ‘zMAA) 
rahbarligi va homiyligida noshirlik ishi, kitobshunoslik, kitob 
savdosi terminlarining izohli lug‘atini tayyorlash va nashrdan 
chiqarish.
- 0 ‘zM AA hamda 0 ‘zMU jurnalistika fakulteti hamkorligida
“Adabiy tur, tahrir va terminologiya muammolari” mavzusida
ilmiy-amaliy konferensiya(lar) o ‘tkazish.