Adabiyotshunoslik. Tarjimashunoslik literature. Translation studies

“Tarixi muluki ajam”ning badiiy xususiyatlari
“Tarixi muluki аjam”dagi afsona va rivoyatlar, tarixiy 
voqealarning afsonaviy-romantik tahlili asarning adabiy plastini 
tashkil etadi. Bu o‘rinda shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, romantik 
talqinlar asarda tarixiy voqelikning, ma’lumotlar va faktlar 
mohiyatining buzilishiga sabab bo‘lmaydi. Muallif tarixiy voqealarni 
bayon qilishda ularni qanchalik badiiylashtirmasin, baribir, tarixiy 
asos saqlanadi. Masalan, Ardasher Bobak zikrida keltirilgan 
lavhalarni oladigan bo‘lsak, Ardasher Bobakning Ashkoniylarning 
so‘ngi vakili Arduvonga qarshi kurash olib borgani, uni yеngib, 
hokimiyatni egallagani va yangi Sosoniylar sulolasiga asos solgani 
tarixiy haqiqat va u “Tarixi muluki аjam”da o‘z aksini topgan.
Voqealarni badiiylashtirib hikoya qilar ekan, Navoiy bunda 
romantik uslubga xos vosita va motivlardan foydalanadi, jumladan, 
Ardasher bilan bog‘liq lavhalarda sarguzasht-romantik ruh, sevgi 
motivi, sir (vazirning qizni o‘ldirmay, bola tug‘ilgandan keyin uni 
yashirincha katta qilishi va fursat yеtganda Arduvonga haqiqatni 
aytib, sirni ochishi), tasodif (Ardasherning sharbat quyilgan 
idishni olishda tasodifan hayallashi va shu tufayli hayotining 
saqlanib qolishi) effektlari vositasida yuzaga keladi. “Tarixi muluki 
аjam”dagi bir nechta lavhalarda sevgi motivi qahramonning hayotini 
saqlab qolishga, uning og‘ir ahvoldan qutulishiga xizmat qiladi. 
Ulardan biri podshoh Arduvon Ardasher Bobakning hayotiga qasd 
qilmoqchi bo‘lgani va Ardasherni sevib qolgan kanizak bu haqda 
uni ogohlantirgani hamda ular birgalikda qochib qutulganlaridan.
Ushbu motiv bilan bog‘liq boshqa bir lavha Sosoniylar sulolasiga 
mansub shoh Shopuri Zulaktof zikrida uchraydi. Shopur o‘zining 
kimligini tanitmay, oddiy odam qiyofasida Rumga boradi. Lekin u 
yеrda Shopurni tanib qoladilar. Rum qaysari uni tutib, asir sifatida 
saqlaydi hamda qo‘shin tortib, Shopurning mamlakatiga yurish 
qiladi. Qaysar Shopurni qo‘riqlashga tayinlagan kishining qizi 
Shopurni ko‘rib, unga muhabbat qo‘yadi va asirlikdan qutqaradi. Ular 
qochib, birga Qazvinga keladilar. Bu haqda Navoiy shunday yozadi: 
“.... va qaysar ani tutub, yalong‘ochlab o‘y xomiga tikib, mahbus qilib, 
sipoh tortib yurub, aning mulkin olib, ko‘p buzug‘luq qildi. Shopurni 
asrar kishining qizi oshiq bo‘lub, ul hibsdin qutqarib, ikov qochib, 
Qazving‘a keldilar” [Навоий 1967 (a), 208].
“Tarixi muluki аjam” uslubiga xos asosiy xususiyat - ilmiy va 
badiiy uslublar sintezining yuzaga kelishida hamda tarixiy voqealar 
va hodisalarning afsonaviy-romantik talqinida sarguzashttalablik, 
tomoshatalablik motivi ham muayyan rol o‘ynaydi. Yuqoridagi 
46
Qodirjon ERGASHEV

---

lavhada Shopurning o‘z qiyofasini o‘zgartirib, Rumga borishi ham 
ma’lum darajada ana shu motiv bilan bog‘liq.
Asarning Bahrom binni Yazdijurd (Bahrom go‘r) zikriga 
bag‘ishlangan qismida ham mazkur motiv katta o‘rin tutadi. Ushbu 
qismda muallif Bahrom bilan bog‘liq boshqa voqealar qatorida 
uning Hindistonga borgani va u yеrdagi sarguzashtlari haqida 
ham hikoya qiladi. Navoiy bu voqealarga “g‘aroyibi umurdindur” 
(g‘aroyib ishlardandir – Q.E.) deb baho beradi: “Va Bahromning 
taxtni qo‘yub, musofarat tariqi bila Hindistong‘a borg‘onin ham, chun 
g‘aroyibi umurdindur, mujmalan bayon qilali” [Навоий 1967(а), 
219]. Navoiyning yozganlaridan ma’lum bo‘lishicha, Bahromning 
Hindistonga borishi uchun biron-bir jiddiy sabab bo‘lmagan, faqat 
sarguzashttalablik, o‘zga yurtni ko‘rish, tomosha qilish ishtiyoqi 
uni bu safarga undagan. Navoiyning quyidagi so‘zlari buni ochiq 
ko‘rsatib turadi: “Bahrom tamosho va tafarruj va nishotqa moyil 
kishi erdi va xudroy va zabardast va o‘z tavonolig‘ig‘a e’timod qilib, 
bulajab ishlarg‘a mutasaddi bo‘lur erdi. Va alardin biri budurkim, 
Hindiston mulkin ajubasin eshitib, tafarrujini havas qildi va mulkni 
Narsig‘a topshurub, yoshurun eldin chiqib, Hindistong‘a bordi”
[Навоий 1967 (а), 219].
Yuqoridagi singari romantik motivlar va talqinlar, voqea-
larning badiiylashtirilib bayon qilinishi “Tarixi muluki аjam”da zikr 
etilgan bir qator hukmdorlarga faqat tarixiy shaxslar sifatida emas, 
adabiy personajlar sifatida ham qarash imkonini beradi. Ularning 
orasida qiyofalari to‘laqonlilik kasb etgan, shaxsiyatining turli 
jihatlari ochilib, badiiy obraz darajasiga ko‘tarilganlari ham bor. 
Mana shu o‘rinda Navoiy uslubining yana bir o‘ziga xosligi ko‘zga 
tashlanadi: u personajlarning asosiy, ularni boshqalardan ajratib 
turuvchi xususiyatlariga urg‘u beradi, mazkur shaxslarning boshqa 
fazilat va nuqsonlari, shaxsiyatiga xos o‘zga turli jihatlar ana shu 
yеtakchi xususiyatlar fonida, ular bilan bog‘liq voqealar davomida 
ochilib boradi.
Buni Xusrav Parviz, Bahromgo‘r obrazlari misolida ko‘rish 
mumkin. Xusrav haqida hikoya qilganda, Navoiy uning tabiatidagi 
hokimiyatparastlik va zolimlikni asosiy xususiyatlar sifatida 
ko‘rsatadi. Xusravning zulmi “Tarixi muluki аjam”da shunday 
tasvirlanadi: “Bu hazayon jihatidin o‘n yеtti o‘g‘lini bir hisorga solib, 
mahbus asrab, qo‘ymas erdikim, xotun kishi alar qoshida yovug‘ay, 
munajjimlar aytqon amr surat bog‘lag‘ay. Yana o‘z ulusidin, al-
uhdatu al ar-raviy, yigirma ming kishini zindong‘a solib erdikim, 
bulardin ming kishi e’tiborliq, uluq kishilar erdi. Bir cherikda yaxshi 
47
“Tarixi muluki ajam”ning uslubiy xususiyatlari

---

yurumadingiz, deb har kun nechani buyurub erdikim, o‘ltururlar 
erdi” [Навоий 1967 (а), 229]. Asardagi talqinga ko‘ra, Xisrav 
Parviz davlatining zavol topishiga va o‘zining o‘ldirilishiga uning 
xarakteridagi ana shu jihatlar sabab bo‘lgan.
Bahromgo‘rga bag‘ishlangan qismda esa Navoiy Bahrom 
tabiatidagi aysh-ishratga, tomosha va sarguzashtga o‘chlikni 
alohida ta’kidlaydi va tasvirlaydi. Bahrom zikrida hikoya qilingan 
voqealar ham, Bahromning boshiga tushgan ishlar ham uning 
tabiatidagi aynan ana shu xususiyatlar bilan bog‘liq ravishda yuz 
beradi. Bahromning aysh-ishratga berilishi tufayli davlat ishlarida 
o‘pirilish yuz beradi, hokimiyat zaiflashadi, mamlakat xarob bo‘ladi. 
Ahvol shu darajaga yеtadiki, mulkiga dushman hujum qilganda, 
Bahrom unga qarshi turish uchun kuch topa olmaydi. Turk xoqoni 
mamlakatni osonlik bilan bosib oladi. Bahrom shaxsiyatining bir 
qator boshqa jihatlari ana shu istilodan keyingi voqealar davomida 
ochiladi. Vaziyatni to‘g‘ri baholagan Bahrom qarshilik ko‘rsatish 
befoyda ekanligigini sezib, o‘zini chekkaga tortadi va ozgina sodiq 
kishilari bilan mamlakatdan chiqib ketadi. Shundan so‘ng u sabr-
toqat bilan qulay paytni poylaydi va ana shunday fursat kelishi bilan 
kutilmaganda hujum qiladi hamda g‘alaba qozonadi. Bu o‘rinda 
turk xoqoni istilosidan so‘ng Bahrom shaxsiyatida yuz bergan 
o‘zgarishlarning ko‘rsatilishi tufayli u o‘quvchi ko‘z o‘ngida statik 
emas, dinamik obraz sifatida namoyon bo‘ladi.
Bunday dinamik tasvirning “Tarixi muluki аjam”ning 
boshqa o‘rinlarida ham uchrashi uni Navoiy tasvir uslubiga xos 
xususiyatlardan biri sifatida qarash imkonini beradi.