A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
HEDONİZM
Hedonizm iyinin arayışı içinde olan bir etik idealdir. İyi, hedonistler tarafından hazzın peşinde olmak olarak tanımlanır. Haz esas olarak fiziksel süreçlerin uyarılması sonucu ortaya çıkar. Ama bazıları buna zihinsel süreçlerin de haz verebileceği türünden bir ekleme yapacaktır. Ye, iç, mutlu ol, yarın ölebiliriz. (İmhotep) Hedonist açısından insan davranışının iki büyük gücü, yani iki insan saiki yaptığımız her şeye hâkimdir: haz ve acı. Hedonizmin çekiciliği iyiyi insanların hissedebileceği elle tutulur bir şeye bağlamış olmasıdır. Bu, insanın ölümde her şeyin berraklaşacağı umuduyla hayatını mahzun biçimde tabi kılması gereken semavi bir fikir değildir; ne de mutluluk gibi kaygan bir fikrin etrafında döner. Aristippus*un çağlar boyunca çok taklit edilmiş, çok alay edilmiş felsefesinin karikatürü hazzm sadece tensel zevklerin tatmini anlamına gelebileceğini söylemektedir. Bugün bu bakış açısı hâlâ Robert Nozick’in deneyim makinesinin çeşitlemeleri üzerine yapılan tartışmalarda dikkati kendi üzerine çekmektedir. Eğer kendinizi haz verecek bir dizi deneyimin akışına bırakmanızı sağlayacak çok karmaşık bir araç olsaydı, kendinizi ona bağlar mıydınız? Bağlamak mısınız? Modern hedonistler, biyolojik teorilerden hareketle, acı-haz ilkesinin insanı koruyan bir özelliğe sahip olduğunu vurgularlar. Eğer davranışlarımız bu temel ilkeye uymayan bir yola girerse, o zaman en iyisinden sefalet içinde bir hayat geçirmemiz, en kötüsünden ise kaza ve yaralanma riskiyle ve sonunda tabii ki ölümle karşılaşmamız büyük olasılıktır. Bu yüzden acıdan kaçınırız. Doğa insanlığı iki egemen efendinin yönetimine devretmiştir: acı ve haz. (Bentham, An lntroduction, 11) Sinir sistemi anında acıya kuvvetli bir tepki verir ve bizi tatlı, zevkli şeylere doğru cezbeder, ama yine de şurası açıktır: Aristoteles’in çok başarılı biçimde toplumsal hayvanlar olarak nitelediği biz insanlar, bu tür kaba veya temel dürtüleri kontrol altına almalıyız. Sokakta dışkımızı yapmak bizi derhal rahatlatabilir, ama ihtiyaçlarımızı mahremiyet içinde gidermeyi öğrenmişizdir. Bunun nedeni kısmen başkalarını rahatsız etmemek olabilir, ama esas olarak ve muhtemelen başlangıçtaki ilk neden halk sağlığına zarar vermemektir; bundan da herkes yararlanır. Toplumsal dayanışma ve bunun getirdiği yararlar temel içgüdüleri gemlemekten geçer. Kiniklerden Diyojen’in herkesin gözü önünde cinsel temasa girmeye yönelik egzibisyonizmi bile başarısızlığa uğramıştır - muhtemelen çok derinlere yerleşmiş kültürel, biyolojik veya psikolojik inhibisyonlara aykırı geldiği için. Öte yandan basit inhibisyon ve yasakların ardındaki gerekçeyi kişiler arası hijyenin çok temel bir düzeyde korunması için geliştirilmiş veya evrilmiş olması olarak görsek de, bırakın adabımuaşeretin züppe kurallarını, arı anlamda kültürel (ve dolayısıyla göreli) tabuların evrensel geçerliliği olduğunu kabul etmek daha güçtür. Rousseau, yapay adabımuaşeret kurallarının ahlaki değeri konusunda Diyojen’in kuşkuculuğunu çağrıştıran bir tavra sahipti, ama hazzın aktif veya pasif olabileceğini düşünüyordu: İlki dar anlamda biyolojik ve kimyasaldır, İkincisi ise yöneliş ve niyete bağlı olduğu için iradidir, o yüzden de ahlakidir. Bu yararlı bir ayrımdır, çünkü bizi, haz alınacak faaliyetler derken neyi kastettiğimizi daha derinden düşünmeye zorlar. Oturup fiziksel hazza kendimizi bırakmak ebediyen devam edebilecek bir şey değildir, çünkü her ne yapıyor olursak olalım, bu şey azalan marjinal getiri yasasına tabidir. Hazzın ilk saati harika olabilir; ikinci saat de çok güzeldir gerçekten; üçüncüsü nefis; dördüncüsü, idare eder; beşinci saat geldiğinde, acaba başka bir şey yapsam mı? Bunun düşündürdüğü, hedonistin en güzel hazzı sağlayacak şeyleri bir diziye veya öncelikler sırasına dizmesi gerektirdiğidir. Hedonist, gelecekte daha büyük ödüller elde edebilmek için biraz acıya veya hazdan uzak durmaya katlanılabileceğini kabul edebilir. Bentham hazları yoğunluk, süre, kesinlik, yakınlık, verimlilik (yani başka zevk veren sonuçlar üretmek bakımından ne ge- tirmekteler) ve arılık temelinde nicel olarak ölçmek için bir çerçeve geliştirmeye çalışmıştır. Bunlara bir de kapsamı ekler: Yani bu hazzm daha sonra kaç kişiye geçtiğini (fıkra anlatma faaliyetini düşünürseniz, bunu kavramak kolaylaşır). Sidgvvick de bunu geliştirmiştir. Ama Bentham hazların ve acıların nicel olarak hesaplanabileceğim inandığında korkunç bir mantıksal karma* şaya düşmüştür. Kimileri dünyanın bu karmaşadan hâlâ kurtulamadığını ileri sürebilir. Tensel hazlar ile tavırlara bağlı hazları birbirlerinden ayırmak mümkündür. Bu İkincisi, bir şeyden zevk almayı (bir sohbet, spor yarışmalarında bir zafer, bir tablo vs.) gündeme getirdiği için felsefi açıdan daha ilginçtir. İkisi kaçınılmaz olarak iç içe geçer, ama yalnız bu İkincisi olgunlaşabilir, eğitime veya reforma konu olabilir. Bir bardak iyi şarap içiyorum diyelim. En iyi arkadaşımın düğününde bardağımı onun şerefine kaldırdığım için daha da haz verici bir şey oluyor bu. Burada hedonizm için sarılabilecek bir şey görüyoruz: Hangi tavırların başka haz-lardan üstün hazlara yol açabileceğini tartışmaya başladığımızda, hedonizm de felsefi bakımdan daha anlamlı hale gelir. Belki bu noktada kimileri Sokrates’in bilgi olmaksızın hazzın hiçbir değeri olmadığı yolundaki sözünü hatırlayacaktır. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|