A'dan Z'ye Felsefe
Yüklə 1,64 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AMPİRİZM
Ampirizm doğuştan gelen bilgimiz olmadığı konusunda kesin bîr yargıya sahiptir: Edindiğimiz her türlü bilgi duyularımızla algıladığımız şeylerdir. Dolayısıyla, bilimsel kestirimler yaptığımızda, hayal gücü yüksek öyküler yarattığımızda ve çevremizde olup biteni kavradığımızda, zihnimizin üzerinde çalışmakta olduğu şeyler, kesin olarak duyulardan elde edilmiştir. Burada derhal bazı sorunlar beliriyor: Önümdeki bir nesneyi algıladığımda, bunun bilgisine sahip duruma geldiğimi garanti eden nedir? Locke, nesnenin kendini izlenimler olarak duyularımıza duyurduğunu, nesne konusundaki fikrimin temelinde o izlenimin olduğunu söylüyordu. Ama Berkeley’in işaret ettiği gibi, bu tür bir argüman, evrende bağımsız birtakım nesnelerin varlığını gerektirmez; yalnızca bir fikirler evreninin varlığı yeterlidir. Berkeley, zihinden bağımsız nesnelerin varlığını reddeden, ama zihnin bildiğinin deneyimlediği fikirlerden kaynaklandığını kabul eden, eşi benzeri olmayan bir ampiristti. Burada destek Tanrıdan geliyordu. Peki, ampirizmi bir gürültüden kaynaklanan ses dalgalarının, ışıktan gelen fotonların, herhangi bir gıdadan gelen kimyasalların sinir sistemimizde yarattığı izlenimler temelinde okumaya kalkarsak? Ama bu izlenimler hakkında bilgi formüle etmeye nasıl başlayabilirim? İş algıların ayırdedilmesiyle ve adlandırılmasıyla mı başlar? Ama o zaman birbirinden ayırdedilemeyecek izlenimler ne olacak? Zaman zaman ampirist eğilimler gösteren Kant, bu zihin dışı fiziksel gerçekliğin bazı yönlerinin (mekân, zaman vb.) kendi başına deneyimlenemeyeceğini, yalnızca apriori olarak bilinebileceğini ileri sürüyordu. Bu, doğuştan gelen fikirlere doğru bir geri çekilme anlamına gelebilir. Ama zihne mekân ve zaman kavramlaştırmalarını formüle etme olanağını tanımak, ampirist geleneği desteklemek için evrimci bir hipotezi işin içine sokarak gerekçelendirilebilir. Her ne kadar bize tikel bilgi biçimleri verilmemiş olsa da (spesifik doğuştan gelen fikirler lehine ileri sürülen argümanlar ampirik temelde çöker, çünkü hangi bilginin doğuştan gelme olduğu konusunda farklı insanların farklı teorileri vardır), çevremizi algılama, üç boyutlu olduğunu kavrama, hareketlerimizin zamanın içinde gerçekleştiğini anlama yeteneği, üreme yoluyla ileriki kuşaklara aktarılması büyük başarı sağlayacak bir özellik olurdu. Uç boyutlu bir dünyaya uyarlanmayı veya olayları zamanla ilişkilendirmeyi beceremeyenlerin selektif eşleşme eşiğini aşmaları çok düşük olasılıktır (“eşim nerede?”). Eğer zihin bilgi teçhizatına sahipse, kimileri de zihnin dil öğrenme veya ahlaki davranma (örneğin vicdan sahibi olma) bakımından da benzer bir teçhizata sahip olduğunu ikna edici biçimde ileri sürmüştür. Ne var ki, Locke’ın hayaleti ampiristlere bilgi için gerekli yapılar arayışını çok ileri götürmemelerini, bu yapıların toplumda öğrenilen yapılara doğru bükülebileceğini hatırlatmaktadır. Bulguları içine aldığında zihnim bir resim oluşturur. Fikirlerin birleşmesi ve daha yüksek düzeyde fikir ve düşüncelerin kavramlar yaratılarak dönüştürülmesi bu resimleri temel alır. Platon kavramların başka bir dünyanın varlığına işaret ettiğine, “kedi” kavramının gerçekten de o diğer dünyada var olan İdeal Kedi’ye gönderme yaptığına inanıyordu. Aristoteles, hocasının çıkarsamasını reddederek birçok tikel varlığın ampirik bulguları üzerinde odaklaşıyor, her bir tikel kedi başka kedilerle araştırmalarımız sonucunda saptayabileceğimiz bazı ortak niteliklere sahip olduğu için, bunları “kedi” adını taşıyan bir zihinsel araç, bir kavram çerçevesinde biraraya topladığımızı belirtiyordu. Birçok açıdan, bu geniş, araştırmaya dayalı yaklaşım tarzı modern ampirizmin gerisinde yatar: Olguları duyularımız aracılığıyla kontrol etmek ve doğrulatmak, sonra verileri kavramlara göre gruplandırmak. İyi bir örnek olarak, Linnaeus’un biyolojisi ve hayvanların ve öteki canlıların familya ve türler olarak kategorize edilmesi verilebilir. Bu, ampiristin duyulardan veriler toplanmasının ardından dünya hakkında teoriler oluşturmak için ne ölçüde tümevarıma yaslandığı konusunda birtakım endişeler doğurur. Popper’ın belirttiği gibi, tümevarım tek başına işe yaramaz: Neyi araştırdığımıza ilişkin, üzerinde çalışılacak bir teorimiz olmadıkça, bir olgular dizisine bakmak, bir dizi olayın olup bitmesini izlemek, bir test tüpünde bir dizi reaksiyonu görmek, uzun bir veri listesini incelemek bir anlam taşımaz. Ama o teori nereden gelecek? Katı ampiristler teorinin ancak temel bulgulardan gelebileceğini ileri sürer. Teori doğuştan gelme olamaz: Daha bebeklikten başlayarak deneyimlerin birikmesi, öğrenme ve başkalarının öyküleri ile birleşince, zihni dünyayı anlamak için daha kapsamlı fikirler formüle etmeye teşvik eder (felsefenin başlangıcı!). Daha yumuşak ampiristler, kurduğumuz teorik çerçevelerin doğasına ilişkin olarak bir ölçüde doğuştan gelmeciliğin içeri sızmasına izin verebilirler. İktisat iyi bir örnek oluşturur: İstatistikçilerin sunduğu verilerden hareketle tümevarım yoluyla insani ve ticari davranış konularında teoriler geliştirildiği düşünülür. Ne var ki, bunlar saf anlamda tarihsel meselelerdir ve verilere ne kadar bakarsanız bakın bir teorinin o verilerden birden fırlayıp çıkacağını bekleyemezsiniz. Hangi verilere bakılacağına karar vermek, neyin önemli olduğuna ilişkin bir ölçüde düşünmüş olmayı gerektirir. Bunu başka verilerle korelasyon içine sokmak da, benzer biçimde, örtülü bir çalışma hipotezini varsayar vb. Tümevarım teorisyenlerine karşıt olarak, tümdengelim teorisyenleri iktisadın tamamının basit bir öncülden, yani insanların durumlarını iyileştirmeyi arzu ettikleri öncülünden (burada durumdan ne kastediliyorsa artık - çünkü bu kavram zorunlu olarak maddi durumu içermez) hareketle mantıksal olarak geliştirilebileceğini ileri sürer. Hiperenflasyon gibi tekil meseleler dikkatimizi çekebilir, bizi daha öteye ayrıntılı analizlere sevk edebilir, ama tümevarımcıların sergilediği bulgular, teori aracılığıyla anlaşılmadığı takdirde yararsızdır. Bir veri birçok değişik açıdan okunabilir, böylece birçok farklı teorik kestirime konu olabilir ve kendi başına alındığında yanıltıcı olabilir. Bu çok boyutlu mesele ampirizmin her türü için ilginç bir sorun oluşturur. Bir insanın hamburger yemesi çok farklı biçimlerde okunabilecek bir olgudur. Nerede kaldı J. F. Kennedy suikastı. Dickens’ın Zor Zamanlar romanında, Gradgrind çocuklara olgulardan başka hiçbir şey öğretilmemesi konusunda ısrarcıdır: Bu, ampirist geleneğe yöneltilmiş hiç de incelikli olmayan bir alaydır. Nietzsche, olgu yoktur, yorum vardır şakacı söyleyişiyle ampirizmi reddeder. Ama ampiristler yorumun gerekliliğini reddetmezler. Yorumun olgulara ihtiyacı vardır, olgular da yalnızca deneyimden gelebilir. Farklı yorumlar, üzerinde yükseldikleri olgulara geri dönerek sağlam bir çıpaya kavuşabilir. Popper’ın eleştirel rasyonalizminin temeli budur. Olguların yokluğunda yorumlar darmadağın olur, ister devlet sırrı ile ilgili olsun, ister teolojik muammalarla. Bazı düşünce tarihi uzmanları, ampirist geleneğin, Batı’nın Ortaçağı’nda gözleme dayanan bulguların görmezlikten gelinmesine tepki olarak geliştiği kanısındadır. Yüklə 1,64 Mb. Dostları ilə paylaş:
|