Ağ çuqunlar plan

Silisium (Si) boz çuqunun alınmasına kömək edən elementdir. O, dəmir ilə kimyəvi birləşmə (FeSi və Fe₃Si₂) əmələ gətirir və qrafitin ayrılıb çıxmasına kömək edir. Beləliklə, çuqunda silisiumun miqdarının artırılması onda dəmir karbohidridlərinin azalmasına və çuqunun kəsici alətlərlə emal olunması qabiliyyətini artırır, ərimə temperaturunu aşağı salır və çuqunun soyumasının yavaşımasına kömək edir. Boz çuqunda silisiumun miqdarı 0,5% –dən 5% -ə qədər dəyişə bilər.
Manqan çuqun bərkidikdə və soyuduqda dəmir karbidlərinin (FeC) davamlılığını artırır ki, bu da ağ çuqun alınmasına kömək edir. Boz çuqunda manqanın da 0,5% -1,0%ə qədər olmasına yol verilir, çünki manqan çuqunun möhkəmliyini yüksəldir, kükürdün mənfi təsirini azaldır, habelə çuqunun duru axıcılığını yaxşılaşdırır.
Kükürd (S) çuqunun duru axıcılığını azaldır, onu qatılaşdırıb, qəlibi pis doldurmasına səbəb olur, qrafitin ayrılıb çıxmasına maneçilik törədir və çuqunu kövrək edir. Buna görə də kükürd çuqun üçün zərərli qatışıqdır. Çuqunda kükürdün ən çox yol verilən miqdarı 0,07%-dir.
Fosfor (P) çuqunda bərk və kövrək fosfid evtektikası yaradır, buna görə də maşınların zərbəli yüklərə məruz qalan hissələrini tökdükdə maye metalda fosforun miqdarı 0,3%-dən artıq olmamalıdır. Yeyilməyə məruz qalan tökmələrdə fosfid evtektikasının bərk sahələri tökmələrin yeyilməyə davamlılığını artırır; belə tökmələrdə fosforun miqdarının 0,7- 0,8%-əqədər olmasına yolverilir. Bundan əlavə fosfor çuqunun ərimə temperaturunu aşağı salır, duruaxıcılığını xeyli artırır və yığışmasını azaldır. Bu da fosforlu çuqundan səthi təmiz və hamar olan nazik tökmələr alınmasına imkan verir. Buna görə də tərkibində 1,2%-ə qədər fosforu olan çuqun bədii mallar tökmək, boru istehsal etmək və s. üçün işlədilir.
Boz çuqunun markalanması.Boz çuqun tökmələri domna sobalarında istehsal edilmiş “çoşka” çuqunlarını, habelə çuqun və polad qırıntılarını vaqrankalarda və digər ərimə aqreqatlarında yenidən əridərək alınan maye metalı tökmə qəliblərinə tökməklə əldə edilən tökmə məmulata deyilir.Beləliklə, tökmələrin çuqunu ikinci dəfə əridilmiş çuqundur. Tökmə halındakı çuqun iki ədəd əlavə etməklə CЧ hərfləri ilə markalanır. Markada göstərilən CЧ hərfləri «cepый чугун», yəni boz çuqun deməkdir. Bunların qarşısında birinci rəqəmlə dartılmada möhkəmlik həddini , ikinci rəqəmlər isə əyilmədə möhkəmlik həddini göstərir. Boz çuqunlar mexaniki xassələrinə görə markalanır.
Mexaniki xassələri ən yaxşı olan çuqun perlit çuqundur. Çuqunların möhkəmliyini artırmaq üçün onlara nikel, xrom, molibden, miş və ya sair metallar əlavə etməklə legirləşdirilir. Bundan əlavə çuqunlar modifikasiya olunur və termmiki emal edilir (tablama, tabalma və tabəksiltmə) .
Özlü çuqun (döyülən çuqun).Özlü çuqun, xüsusi termiki emal yolu ilə ağ çuqundan alınan yumşaq və özlü çuqunun şərti adıdır; belə çuqunu döymürlər, lakin o, boz çuquna nisbətən daha çox plastikdir, buna görə də ona özlü və döyülən çuqun deyilir. Özlü çuqun da boz çuqun kimi polad əsasılı dır və onda karbon qrafit şəklindədir. Lakin özlü çuqunda qrafit aşqarlarının xarakteri adi boz çuqundakından fərqlidir. Onların arasındakı fərq ondan ibarətdir ki, özlü çuqunun qrafiti bir-birindən ayrı yerləşən dəyirmi formalı aşqarlar şəklindədir, bunun da sayəsində çuqunun metal əsası nisbətən az aralıdır və ərinti boz çuqundakına nisbətən xeyli böyük özlülük və plastiklik göstərir.Özlü çuqunun xassələri qrafit aşqarlarının böyüklüyündən asılıdır. Lakin özlü çuqunun xassələri ən əvvəl onun metal əsasının strukturu ilə müəyyən edilir. Bu struktur, boz çuqunda olduğu kimi ferrit, perlit və qarışıq əsasılı ola bilər. Markadakı KЧ- özlü (döyülən) çuqun (kovkiy çuqun) sözlərinin ilk hərfləridir, birinci iki rəqəm dartılmada möhkəmlik həddini, axırıncı rəqəmlər isə nisbi uzanmanı faiz ilə göstərir.
Ədəbiyyat siyahısı:

1. 
   H.Ə.Hacıbalayev Konstruksiya Materiallarının Texnologiyası
   
2. 
   R.S.Əkbərov , Z.H.Orucov Materialşünaslıq
   
3. 
   Z.Ağayeva, Ə.Babaşov, G.Binnətova Materialşünaslıq və Elektrik Materialşünaslığı