Ġahin Fazil Fərzəlibəyli
Yüklə 0,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
BaĢ vəzir və vəzirlər: Mərkəzi dövlət aparatında mühüm yerlərdən biri də
dövlət gəlirləri və maliyyə idarələrinin işləri ilə məşğul olan baş vəzirə məxsus idi. O, həmçinin ölkənin xarici işləri ilə də məşğul olur, səltənətin mülki-inzibati idarələrinə başçılıq edirdi. 89 Mənbələrin çoxunda baş vəzirə «etimadüd-dövlə» («dövlətin etimadı») deyildiyi göstərilmişdir ki, bununla da vəzirin böyük etimada layiq olduğu nəzərə çatdırılır. Baş vəzir «divana» rəhbərlik etdiyinə görə «divan sahibi» də adlandırılmışdır ki, bu məsələdə onunla, yuxarıda bəhs etdiyimiz «sahib-divan» yaxud «əmir-divan» vəzifəsi arasında nəsə bir ümumi yaxınlıq nəzərə çarpır. Ola bilsin ki, bu iki vəzifə bəzən eyni şəxs tərəfindən idarə olunmuş və biri digərini əvəz etmişdi. 90 «Tarixi aləmarayi Əmini» əsərində göstərildiyinə görə Ağqoyunlu sarayında uzun müddət baş vəzir işləmiş, habelə Sultan Xəlil Ağqoyunlunun da vəziri olmuş Şah İmadəddin Salman Deyləmi «mülki və mali 83 Bax:Tarixi-qızılbaşan, səh.18. 84 Yenə orada, səh.50-51. 85 Məsələn, Xandəmir, Həsən bəy Rumlu, İskəndər bəy Münşi və s. 86 Yenə orada, səh.51. 87 Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.51. 88 Kitabi-Diyarbəkriyyə, səh.264. 89 İ.P.Petruşevski, göst.məq. məcmuəsi, səh.198. 90 Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.51.Qeyd: Prof.S.M.Onullahi yazır: Baş vəzir ali divana rəhbərlik edir və buna görə də sahib-divan adlanırdı (Bax: Azərb.tarixi «Elm», III c. səh.105). 27 işləri» («cəhəti-kifayati-mühimmati-mülki və mali») tənzimləməkdən ötrü İraqa göndərilmişdi. 91 Həsən bəy Rumlu da dövlətin bütün mali və mülki işlərinə rəhbərliyin baş vəzir tərəfindən həyata keçirildiyini bildirir. Vəzirin vəzifəsinə aşağıdakı işlər daxil idi: a) divan gəlirlərinin artırılması; b) dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi; v) inşaat və əkinçiliyin həcmcə artırılması; q) döyüşçülərə və rəiyyətə diqqət göstərilməsi; d) vilayətin abadlaşdırılması. 92 Maliyyə divanının bütün sənədləri baş vəzirin möhürü ilə möhürləndikdən sonra hüquqi sənəd kimi rəsmiləşdirilmiş hesab olunurdu. Ауrı-ayrı hakim və şahzadələrin də vəzirləri olurdu. «Əhsənüt-təvarix»də Şirvanşah I İbrahimin Qazi Bayazid adlı bir vəzirinin adı çəkilmişdir. Şahzadə Qara İskəndərin vəziri Seyid Mahmud, Həsənəli Qaraqoyunlunun vəziri isə Xacə Şəmsəddin idi. Həsənəli 1458-ci ildə atası Cahanşaha xəyanət edərək Təbrizi tutmuş, az sonra atasının onun üstünə qoşun çəkdiyini eşidib şəhəri tərk etməyə məcbur olmuşdu. Təbrizi yenidən ələ alan Cahanşah oğlunun təqsirinin bağışlanmasından ötrü ilk növbədə onu bu işə sövq edən vəziri Xacə Şəmsəddini öldürməyi tapşırmış və Həsənəli əmri yerinə yetirmişdi. Bu misalla vəzirin şahzadə üzərində olan təsir gücü nəzərə çatdırılır. Vəzir də vəkil kimi məşhur əmirlərdən təyin edilirdi. Cahanşahın qətlindən sonra Təbrizdə taxta çıxıb, bir neçə gün (bəlkə də ay) hökmranlıq edən Arayeş bəyim (Qara İskəndərin qızı - Ş.F.) Əlaəddin Sədiq Kecəcini özünə vəzir təyin etmişdi. Arayeş bəyimi məğlub edib yenidən taxta çıxan Həsənəli vəzir Əlaəddini vəzifəsində saxlamış, Əmir Aşur Məcidəddin İsmayılı da onunla birlikdə vəzir etmişdi. Görünür Həsənəlinin divanında baş vəzir Əlaəddin Sədiq Kecəci olmuşdur. Onun qohumu Şeyx Məhəmməd Kecəci isə Baysunqur Ağqoyunlunun vəziri idi. 93 Vəzirlər hərbi yürüşlərdə də iştirak edir, onların xidmətləri yalnız mülkü və mali işlərdə məhdudlaşmırdı. Baş vəzirin ixtiyarında bir neçə min silahlı əsgər olurdu. 94 Teymurilər dövlətində Əmir Teymuru, qüdrətli bir dövlət başçısı kimi vəzir vəzifəsini tutan şəxsin şəxsiyyəti daim düşündürmüşdür. O, dəfələrlə öz əsərində vəzir və vəzarət məsələlərinə qayıdır, övladlarına məsləhətlər verir: "Vəzir öz 91 Фазуллах ибн Рузбихан Хунджи. Тарих-и алам-арай-и Амини, Bakı, 1987, səh.47 92 Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə..., səh.53-54 93 Yenə orada. səh.54. 94 Yenə orada. səh.54-55. 28 vəzifəsini saflıq, düzgünlüklə görməyə başlayarsa, dövlətin maliyyə, mülkiyyət işlərini dəyanətlə, savab ilə, nəfsinin qulu olmadan, əmanətə xəyanət eləmədən yerinə yetirərsə, bu cür vəziri ən yüksək mərhələlərə yüksəltmək lazımdır. Hansı vəzir nəfsi pozuqluq eləyərək məmləkət işlərini yaman yola qoyarsa, çox keçməz ki, həmin məmləkətdən xeyir-bərəkət göyə çəkilər." (Bax: "Əmir Teymurun vəsiyyətləri" səh. 70-71). Əmir Teymur ümumiyyətlə vəzirlər barədə çox danışır ki, bu da onun bu ali vəzifəyə böyük üstünlük verməsindən irəli gəlir: "Maliyyə vəzirləri maliyyə məsələlərində xəyanət eləyərək var-dövlətin bir hissəsinin arasına keçmiş olsalar, yoxlanılsın... Əgər mənimsənilən məbləğ mənimsəyənin maaşından üç dəfə artıq olarsa, onda maliyyə vəzirinin bütün malı, mülkü dövlətə hədiyyə sifətində əlindən alınsın." Əlbəttə, belə ciddi cəzalandırılan vəzir oğurluqdan çəkinər, dövlət malına əl uzatmaz. Əmir Teymur sərt cəzalar verməklə hakimiyyətdə olduğu müddətdə dövlət xəzinəsini son dərəcə zənginləşdirmişdi. Bunu da qeyd etmək yerinə düşərdi ki, Əmir Teymur "Tüzuki-Teymuri" əsərində təkcə vəzirlərin cəzalandırılmasından bəhs etmir, bacarıqlı və ləyaqətli vəzirlər barədə də müəyyən fikirlərini bildirir: "Tədbir və qılınc gücünə hər hansı məmləkəti zəbt eləyən, yaxud himayə eləyərək saxlayan vəziri əziz tutmaq, ona hörmət-izzət göstərmək lazımdır. Onun rütbəsini artırmaq, onu "qılınc və qələm" sahibi" adlandırmaq lazımdır. (Bax: "Göst. əsər" səh.71) Sədr: Dövlət idarəçiliyində tutduğu mövqeyə görə XVI əsr Səfəvi dövlətində əmirül-üməradan sonrakı yer sədrə məxsus olmuşdur. Lakin, XV əsr Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu dövlətlərində sədarət mənsəbini aparan şəxsin rolu bir əsr sonrakı sədrin rolundan fərqlənir və elə də böyük üstünlüyə malik deyildi. Dövrün mənbələrində hətta XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərində vəkil və vəzirin mövqelərinin sədrə nisbətən daha üstün olduğu aşkar nəzərə çarpır və XV əsrin sonu istisna olmaqla sədrin fəaliyyəti, əsasən, göstərilmir. Buna baxmayaraq, tarixçilərin əksəriyyəti bu vəzifəni «yüksək vəzifə» adlandırmışlar. 95 Həsən bəy Rumlu və başqalarının əsərlərində Qaraqoyunlu dövlətində sədrin oynadığı rol az işıqlandırmasına baxmayaraq, Ağqoyunlu dövlət aparatında sədrin icra etdiyi vəzifənin getdikcə ön plana çəkildiyinə işarə edilmişdir ki, bu da, zənnimizcə, dövlət işlərində dinin rolunun artması ilə əlaqədardır. «Əhsənüt-təvarix» əsərində Ağqoyunlu dövlətinin sədri Qazi İsa «sədarət mənsəbi və dini işlər vəzifəsinin sahibi» adlandırılır, 96 lakin bir müddət sədrlik edən bu şəxsin dövlətdə «ixtiyar sahibi» sayılan və vəkil olan Sufi Xəlilin fərmanı ilə öldürülməsi sədarət vəzifəsinin dövlətdə hələ о qədər də möhkəm mövqe tutmadığını göstərir. 95 Həsən Rumlu. Əhsənüt-təvarix, səh. 110, Qiyasəddin ibn Hümaməddin əl-Hüseyni əl-moddəu be Xandəmir. Tarixi-həbibüs-siyər, III cild, Tehran, h.1333, səh.549; Mirzə bəy əl-Həsən əl Hüseyni Cunabadi. Rovzətüs-Səfəviyyə (Azərb EA Tarix institutunun Elmi Arxivi, inv.№ 2614/5, vərəq 126-a.) 96 Həsən Rumlu. Əhsənüt-təvarix, Tehran, səh.633. 29 Yeri gəlmişkən, sədr Qazi İsa və onun səlahiyyətləri barədə bir neçə söz: Məşhur tarixçi Fəzullah ibn Ruzbehan Xunci (Prof. S.M.Onullahi böyük iqtisadiyyatçı, tarixçi və şair olmuş Fəzlullah ibn Ruzbehanın təxəllüsünü onun doğulduğu "Xunəc" kəndi ilə əlaqələndirib "Xunəçi" kimi yazmışdır. Bizim bu iddiyaya qarşı etirazımız yoxdur, lakin S.M.Onullahidən başqa bütün alimlər F.Ruzbehanı "Xunci" kimi təqdim etdikləri üçün biz də həmin ifadəni "Xunci" kimi saxladıq - Ş.F.) öz tarix kitabında XV əsrin II yarısında Ağqoyunlu dövlətinin quruluşu və dövlət başçılarının siyasi fəaliyyətləri barədə olduqca faydalı məlumatlar vermişdir. Onun «Tarixi-aləmarayı-Əmini» adlı əsəri Uzun Həsən Ağqoyunlunun ölümündən sonrakı hadisələri, xüsusən Sultan Yaqubun (hakimiyyət illəri: 1478-1490) və Baysunqurun (hakimiyyət illəri: 1490-1492) həyat və fəaliyyətlərini ətraflı işıqlandırır, dövrün ictimai-iqtisadi məsələlərini qabarıq verir. Fəzullah Xuncinin məşhur Ağqoyunlu sədri barədə dediklərindən bir neçə cümləni misal gətirmək maraqlı olardı. Müəllif yazır: «Qazi İsa Sədrin Yaqub xan dövlətinin təməlinin qoyulmasında əvəzsiz iştirakı olmuşdur. Bütün vəzifə sahiblərinin təyinat və işdən çıxarılmalarında onun sözü həlledici idi. Hakimiyyətin cilovu tamamilə onun əlində idi... Qazi öz dərəcəsinin əhəmiyyətini olduqca qaldırdı. Onun razılığı olmadan heç bir dini, yaxud dövlət işi həll oluna bilməzdi. Əlahəzrətin (Sultan Yaqubun - Ş.F.) ona münasibətini görən adamların heç biri, heç bir məsələni əvvəlcə qaziyə təqdim etmədən həll edə bilməzdi. Buna görə də bütün şahzadələr, əmirlər, qazilər, vəzirlər və əyanlar tamamilə ondan asılı idilər. Zəngin və məşhur adamlar onu salamlamaq, ya da diqqətinə yetməkdən ötrü onun qapısı önündə yığılıb gözləyirdilər. O, nəfsani fəzilətlərlə bəzənən bir adam idi və dinin möhkəmlənməsi yolunda nə hökmdarlardan, nə də fırıldaqçı adamlardan (mütəqəllib) qorxub çəkinmirdi. O, Peyğəmbərin din bağçasını bəzəmək istəyirdi. Onun ən əsas məqsədi Çingiz yasalarının (qanunlarının - Ş.F.) qaranlıq pərdəsi altında gizlənən mülki işləri (ümuri-mülki) qaydaya salmaq idi. Həqiqətən də din çiçəkləndi, qazinin məsləhəti ilə üləmalar və ləyaqət sahibləri 1000 tümən və daha artıq məbləğ pul ilə mükafatlandırıldılar ki, əlahəzrət həmin pulu onlara soyurqal şəklində verirdi... Bu hal 894-cü ilin səfər ayının başlanğıcına qədər (yanvar 1489) davam etdi və Qaraağac qışlağında qazinin hakimiyyəti təxminən hökmdarın səlahiyyətinə yaxınlaşdı». 97 Fərzullah Xunci yazır ki, Qazi İsa Sədr istəyirdi ki, qanuni maliyyə tədbirləri həyata keçirməklə tamğa adlı ticarət vergisini aradan qaldırsın, alış-veriş əməliyyatları genişlənsin, xəzinəyə gəlir gətirən mənbələr çoxalsın, «mal qapıları» 97 Yenə orada 30 (əbvab əlmal) açılsın. 98 Lakin, onun istəkləri həyata keçmədi və о Qarabağda olarkən vəkil Sufi Xəlil tərəfindən öldürüldü. 99 Bir daha xatırladaq ki, XV əsrin əvvəlində dövlətdə sədrin vəzifəsi məhdud idi və əsrin sonundakı sədrin vəzifəsindən, məsələn Qazi İsanın, xeyli az əhəmiyyət kəsb edirdi. Qaraqoyunlu dövlətinin tərkibində olan Bağdad əyaləti, «Əhsənüt- təvarix»də göstərildiyinə görə h.847 (m. 1443/44)-ci ildə Cahanşah tərəfindən şahzadə Məhəmmədi Mirzəyə verilmiş, amma şahzadə azyaşlı olduğundan şəhər işlərinin idarəsi Abdulla adlı bir şəxsə tapşırılmışdı. 100 Müəllif Abdullanın vəzifəsinin adını göstərmirsə də, onun hökmdarın oğlu Məhəmmədi Mirzənin lələsi və sarayında sədarət mənsəbinin sahibi olduğu bilinir, lakin səfəvi sədrlərinin XVI əsrdə gördüyü işlərin ancaq ikisinin («həll və əğd» - yəni bir sıra işlərin «açılması və bağlanması») Qaraqoyunlu sədri Abdulla tərəfindən icra edilməsi о zaman sədrin fəaliyyətinin həqiqətən də məhdud olduğuna dəlalət edir. 101 Buna baxmayaraq, qeyd etmək lazımdır ki, sonrakı əsrlərdə olduğu kimi, XV əsr sədrlərinin də ən əsas vəzifələrindən biri dini işlərlə məşğul olmaq və vəqf idarələrinə rəhbərlik etmək olmuşdur. 102 Beləliklə aydın olur ki, dövlətdə tutduqları məqam və daşıdıqları vəzifənin səlahiyyətinə görə qaraqoyunlu və ağqoyunlu sədrləri səfəvi sədrlərindən fərqli olmuşlar. «Nameyi-nami» əsərində də müxtəlif dövlətlərin sədrləri biri-birindən fərqləndirilir: «Sədrlərin vəzifəsi hər dövrdə və hər bir hökmdarın xidmətində müxtəlif olmuşdur» 103 Hakim: XV əsr Azərbaycan feodal dövlətləri tarixində hakimin də özünəməxsus yeri və fəaliyyəti olmuşdur. Göstərmək lazımdır ki, «hakim» də başqa istilahlar kimi həm geniş, həm də dar mənada işlənmişdir. Həsən bəy Rumlu bəzən şahları da hakim adlandırır. Məlumdur ki, şahın tabeliyində olan ölkə, vilayət və şəhərlər həmçinin hakimlər tərəfindən idarə olunurdu. Onlar xüsusi fərmanla məşhur əmirlərdən təyin edilirdi. «Kitabi-Diyarbəkəriyyə»də oxuyuruq: «Cahanşah Mirzə Azərbaycan hüdudlarından İraqa yaxınlaşdı və Xacə Mahmud Heydərin İsfahan hakimi təyin olunması barədə fərman göndərdi. Xacə Mahmud hakimlik vəzifəsinin icrasına başladı. Qış ötüb keçdikdən sonra Cahanşah İsfahanı öz oğlu Məhəmmədi Mirzəyə verdi». 104 Hakimlər xəzinəyə hər il müəyyən miqdar vergi verir, şaha vaxtaşırı hədiyyə göndərir və müharibə vaxtı əsgəri qüvvə ilə kömək edirdilər. Hakimlərin 98 Yenə orada. səh.106. 99 Yenə orada. səh.111. Qeyd: Qazi İsanın öldürülməsi barədə yuxarıda dəfələrlə istinad etdiyimiz belə bir məlumat vardır: «Sufi Xəlil... düşmənçilik etdiyi dəstəni aradan götürdü, о cümlədən sədr Qazi İsanı... həbs edib ordubazarda (əskər bazarı - Ş.F) boğazını kəsdi. (Bax: Tarixi-qızılbaşan, səh.17-18). 100 Həsən Rumlu.. Əhsənüt-təvarix, Tehran, səh.250. 101 Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.48. 102 Xandəmir. Nameyi-nami, Azərb.EA Əlyazmalar İnstitutunun kitabxanası, inv №3583, vər.16a. 103 Yenə orada, vər.42b. 104 Kitabi-Diyarbəkəriyyə, səh.175. 31 ən mühüm xüsusiyyəti onların hərbi qüvvələrə başçılıq etmələrində idi. Hakim bəzən əlindən çıxarılan əyaləti «böyük xərclə» geri alırdı ki, bu da hakimin hakimiyyəti əlindən verməmək ehtirasını göstərir, 105 Tarixi mənbələrdə inzibati cəhətcə tutduqları yerə görə hakimlər bu dərəcələrə bölünmüşlər: vilayət, şəhər və qala hakimləri. Axırıncılara «kutval» da deyilirdi. Təyin olunduğu yerə gedən hakim özü ilə şahın təsdiq edib ona verdiyi hökm sənədini - «nişan»ı aparırdı. Nişanda adı göstərilən yerin ona çatdığı yazılır, əhalidən hakimi peşkeşlə qarşılaması, qala və xəzinə açarlarının təqdim edilməsi və ona sözsüz itaət olunması yazılırdı. 106 Hakimin vilayətdəki işləri barədə Ə.Tehraninin bir məlumatı dolğun təsəvvür yaradır. Söhbət Uzun Həsənin, onun yanına qaçıb sığınan teymuri Yadigar Məhəmmədi hakim təyin etməsindən gedir: «Sahibqran... padşahzadə Yadigar Məhəmməd Sultanı yanına çağırıb ona bayraq və təbil verdi... əmr etdi ki, Xorasana gedib öz irsi mülkündə hakimiyyət bayrağını ucaltsın... Şahzadə Məhəmməd bəy təyin olunduğu İsfahana çatdı və öz qədəmləri ilə о məmləkəti şərəfləndirdi. Şəhərin böyüklərinə və əyanlarına rütbələrinə uyğun hörmət və iltifat göstərdi. Vilayətin illərlə zülm və sitəm çəkmiş, qəm və kədər yükü altında inləyən əhalisində öz səxavətli və mərhəmətli təbiəti ilə ümid doğurdu. Təqribən bir ay müzəffər qoşunu təchiz etmək üçün İsfahanda dayandı. Divan məmurları vilayətin maliyyə işlərini qaydaya salmaq və vergiləri toplamaqla məşğul oldular. Mülkədar və rəiyyətlər həzrət sahibqranın günbəgün artan ədalətini görüb sevinclə bir ildə verməli olduqları vergini bir dəfəyə verdilər». 107 Hakimə «daruğə» («darğa») da deyilmişdir ki, işləndiyi məna baxımından hakim və daruğə sözləri bir-biri ilə qarışdırılmamalıdır. XVI əsrdə bu iki istilah bir-birindən çox fərqlənmiş və daruğə hakimin əli altında olan şəxs kimi fəaliyyət göstərmişdir. XV əsr Azərbaycan feodal dövlətlərinin quruluşunda isə hər iki istilah təqribən eyni şəxsə mənsub olmuşdur, yəni о zaman doğrudan da müəyyən inzibati sahəni idarə edən şəxsə həm hakim, həm də daruğə deyilmişdir. Məsələn, Uzun Həsənin nəvəsi Əlvənd 1481-ci ildə vəfat etdikdən sonra əmirlərin bir neçəsi Yaqub Ağqoyunlunun sarayına məktub yollayıb daruğə göndərilməsini xahiş etmişlər. Aydındır ki, əmirlərin xahişi onlara hakim göndərilməsindən ötrü nəzərə çatdırılmış və burada daruğə hakim sözünün sinonimi kimi işlənmişdir. «Tarixi-qızılbaşan» kitabındakı bir məlumat da «daruğə» və «hakim» istilahlarını eyniləşdirir. Anonim müəllifin bu kitabında oxuyuruq: «Həsən bəy (Uzun Həsən - Ş.F.) həmin qışda Muğanda qışladı və bütün İraq və Azərbaycana daruğələr yolladı». 108 Bu misaldakı «daruğə», heç şübhə yoxdur ki, hakimdir. 105 Ş.Fərzəliyev. Azərbaycan XV-XVI əsrlərdə...,səh.56. 106 Yenə orada 107 Kitabi-Diyarbəkəriyyə, səh.274-275. 108 Tarixi-qızılbaşan, Tehran, h.1361 (m.1982), səh.15. 32 «Daruğə» istilahı hakim mənasında işləndikdə hakimin rütbəsi, yəni onun hakimliyi (əmarət) dərhal nəzəri cəlb edir. Bunun əksinə olaraq «daruğə» istilahı dar mənada işlənərkən bu daruğəliyin əmirlik olmadığı aydınlaşır. Məsələn, 1499- cu ildə Sultan Murad və Məhəmmədi Mirzə Ağqoyunlular döyüşərkən, birinci tərəfin dövlət bayrağı yerə düşmüşdü. Həsən bəy Rumlu göstərir ki, Pəhlivan Şahi adlı bir döyüşçü cəld həmin bayrağı qaldıraraq, geri qaçmaqda olan Sultan Murad döyüşçülərini qaytardı və onlar yenidən gəlib həmin bayrağın altında toplaşdılar. Döyüş qələbə ilə bitdikdən sonra Sultan Murad döyüşçüləri ruhlandıran Pəhlivan Şahiyə kəndinin daruğəliyini verir. Сamaat ondan nə üçün Sultan Muraddan əmirlik istəmədiyini soruşduqda o, cavab vermişdi: «Atam о kəndin əkinçisi idi, mən isə daruğəsi olmuşam». 109 Hakim və daruğə vəzifələrinin eyni olmadığını göstərən başqa bir misal: 1500-cü ildə Bakı qalasının hakimi şahzadə Qazi bəyin arvadı, daruğəsi isə Əbülfəttah bəy idi. 110 Hakimlərin öz idarə aparatı - sədri, vəkili, vəziri və qoşunu olmuşdur. 111 Yüklə 0,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|