Ahmad Farg‘oniy nomidagi viloyat axborot-kutubxona markazi Axborot-bibliografiya bo‘limi

---

1 
 
Ahmad Farg‘oniy nomidagi viloyat axborot-kutubxona markazi 
Axborot-bibliografiya bo‘limi 
 
 

 
 
 
O‘zbekiston xalq yozuvchisi, jamoat arbobi O‘tkir Hoshimov
(1941-2013) tavalludining 80 yilligi 
munosabati bilan “El ardog‘idagi adib” nomli 
 
 
TAVSIYAVIY RO‘YXAT 
 
 
Farg‘ona - 2021 
 

---

2 

O‘tkir Hoshimov 
 
(1941-2013)
 
 
O‘tkir Hoshimov 1941 yilning 5 avgustida Toshkent viloyatining Zangiota tumani 
Do‘mbirobod mavzeida tavallud topdi. Bolaligi urush qiyinchiliklari, muhtojliklari 
davrida kechgan. 
1958 yilda o‘rta maktabni bitirib, Toshkent Davlat universiteti jurnalistika 
bo‘limining avval sirtqi, so‘ngra kunduzgi bo‘limida o‘qib, 1964 yilda tugatadi. 1959-
1960 yillarda “Temir yo‘lchi”, 1960 yilda hozirgi “O‘zbekiston ovozi”, 1960-1982 
yillarda “Toshkent haqiqati”, “Toshkent oqshomi”, 1982-1983 yillarda Gʻafur 
Gʻulom nomidagi Adabiyot va san’at nashriyotida, 1985-1995 yillarda “Sharq 
yulduzi” jurnaliga bosh muharrir va 1995 yildan 2004 yilgacha O‘zbekiston 
Respublikasi Oliy Majlisining Matbuot va axborot qo‘mitasi raisi sifatida faoliyat 
ko‘rsatib keldi. Keyinchalik “Teatr” jurnalida muharrirlik qildi. 
O‘tkir Hoshimov o‘z ijodini she’r va ocherklar yozishdan boshladi. 1962 yilda 
uning “Po‘lat chavandozlar” ocherklar to‘plami bosilib chiqdi. Shundan keyin uning 
birin-ketin hikoya, qissa va romanlari kitobxonlarning qo‘liga borib tegdi. Uning ilk 
qissasi “Cho‘l havosi” (1964) adabiy jamoatchilik tomonidan iliq qarshi olindi. Atoqli 
adib Abdulla Qahhor bu qissa haqida o‘sha paytda juda yaxshi fikr bildirgan. O‘tkir 
Hoshimovning bu qissasiga yozgan oq yo‘lida u “Birdan lov etib alanga bilan 
boshlangan ijodning kelajagi porloq bo‘ladi”, - deb bashorat qilgan edi. Shu asardan 
yozuvchining izlanish va mashqlar davri boshlandi. Adib ijodidagi ilk 
qadamlaridayoq inson ma’naviyati, ruhiyati, hissiyoti, qalb haqiqati tadqiqotchisi 
sifatida ko‘ringan edi. 
Roman, qissa, hikoyalarida so‘z san’atining azaliy bosh muammosi - inson taqdiri 
va qalbining badiiy tahlili ham mavjud edi. Muallif dolzarb ijtimoiy muammolar 
talqini bilan yondosh holda ko‘p o‘rinlarda personajlar ruhiyatidagi g‘oyat nafis 
jarayonlarni san’atkorona ifoda etardi. “Cho‘l havosi”, “Muhabbat”, “Nigora”, 
“Shamol esaveradi” nomli hikoya va qissalar shundan dalolatdir. 
Keyinroq u dolzarb, ijtimoiy muammolar talqiniga ko‘proq moyillik bildirib, ayni 
zamonda bevosita ma’naviyat, ruhiyat tahliliga bag‘ishlangan asarlar ustida ish olib 
bordi. Yozuvchining shu yo‘nalishdagi “Qalbingga quloq sol” (1973), ayniqsa, 
“Bahor qaytmaydi” (1970), “Dunyoning ishlari” (1982) qissalari unga katta shuhrat 
keltirdi. 
“Bahor qaytmaydi” (1970) qissasida yozuvchi iste’dodli, biroq uning qadriga 
yetmagan, ulug‘ maqsadlardan mahrum xudbin yigitning tanazzul tarixini, ruhiy-
ma’naviy inqirozini san’atkorona tahlil etib berdi. Bundan adibning haqiqiy ijod 
yo‘liga kirganligini ko‘ramiz. 
O‘tkir Hoshimov asardan-asarga o‘sib bordi. Unda nafosat tuyg‘usi behad kuchli. 
Hatto u aldangan odamning ma’naviy inqirozi, fojeasi, halokati tasvirida ham shu 
tuyg‘usini saqlab qoladi. Ayniqsa, u yaxshi, oliyjanob, ma’naviy barkamol odamlar 
qalbi tahlilida o‘zini nihoyatda erkin his etadi. Uning ijobiy qahramonlari aksari 
go‘dakday beg‘ubor, nafosat tuyg‘usiga boy, hissiyotli, o‘ta ta’sirchan odamlardir. 

---

3 
Yozuvchi ijodiga xos liro-romantik tarona uning “Dunyoning ishlari” qissasida eng 
baland pardalarda jarangladi. Bu asar ona haqidagi, ona qalbining cheksiz sahovati 
to‘g‘risidagi o‘ziga xos qasidadir. Asardagi Ona - farzandi, uning oromi, baxti uchun 
jonini, jahonini berishga tayyor. U ming-minglab o‘zbek onalarining timsoliga 
aylandi. Har bir o‘zbek kitobxoni unda o‘z onasining qandaydir fazilatini topgandek 
bo‘ladi. Qissadagi “Alla”, “Oq marmar, qora marmar” kabi novellalarda onaning 
farzandi qalbida qoldirgan armonlari haqida o‘tkir yozilgan. Kishi bularni o‘qir ekan, 
tasvirdan ko‘ngli allanechuk bo‘lib ketadi. 
O‘tkir Hoshimovning “Oq kamalak” to‘plami ham hayotiy muammolar, 
to‘g‘rirog‘i, turmush tashvishlari to‘g‘risida bahs yuritadi. 
Yozuvchining birinchi romani – “Nur borki, soya bor” 1977 yili nashr qilindi. 
Roman chiqishi hamono turli fikr-mulohazalarga sabab bo‘ldi. Asarda ko‘pgina 
hayotiy, muhim ahamiyatga ega muammolar ko‘tarilgan edi. Bular azaldan kishilik 
jamiyatining falsafasi bo‘lmish “nur” va “soya”lar orasidagi kurash, tortishuv fonida 
yoritiladi. 
Asar o‘z davrida adabiy tanqidchilik tomonidan iliq kutib olindi, unga munosib baho 
berildi, faqat romanga keskin to‘qnashuvlar va kolliziyalar yetishmasligi qayd qilindi. 
Bundan tashqari, O‘tkir Hoshimov O‘rta Osiyo respublikalarining qator teatrlarida 
namoyish qilingan “To‘ylar muborak”, “Sizdan ugina, bizdan bugina”, “Inson 
sadoqati”, “Qatag‘on” kabi pesalarining muallifidir. 
O‘tkir Hoshimov E.Hyeminguyey, K.Simonov, A.Kuprin, O.Berggols singari 
yozuvchilar asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Uning asarlari qardosh xalqlar va 
xorijiy tillarga tarjima qilingan. 
Ijodkor 80-yillar o‘zbek publisistikasi rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan adiblardan 
biridir. Uning odob-ahloq, ma’naviy olam, milliy qadriyatlar, sho‘ro davri 
adolatsizliklarini dadil yoritgan ocherk va teleko‘rsatuvlari bu davrning barkamol 
mevalaridir. 
Muallifni endi kundalik dolzarb ijtimoiy masalalar emas, ko‘proq azaliy ma’naviy 
muammolar, inson taqdiri, uning qalbi jumboqlari qiziqtiradi. Bu narsa "Ikki eshik 
orasi" romanida ayniqsa, ravshan ko‘rindi. Bu bilan adib ijodiy yo‘lining yetuklik 
bosqichi boshlandi. Yozuvchining “Ikki eshik orasi” romani ham kitobxonlar 
tomonidan iliq kutib olindi. Roman 1986 yilning eng yaxshi asarlaridan deb topilib, 
Hamza nomidagi respublika Davlat mukofotiga sazovor bo‘lgandi. “Ikki eshik orasi” 
romanida o‘z davrining muhim muammolari qalamga olindi, o‘sha yillar voqea-
hodisalariga munosabat bildirildi. Romanning asosiy qahramonlari ikkinchi jahon 
urushi og‘irliklarini yelkasida ko‘targan, unda mardona g‘olib chiqqan kishilardir. 
Umuman olganda, romanda butun jamiyat kishilarining urush davridagi fidokorligi 
o‘zining badiiy ifodasini topgan. Roman qahramonlaridan biri Muzaffar - urush 
davrida muayyan qiyinchiliklarni boshidan kechirgan, 70-yillarga kelib farovon 
turmushga erishgan Yoshlarning timsoli tarzida beriladi. Romanning sarlavhasidan 
tortib, deyarli butun mazmunigacha yozuvchi jiddiy falsafiy ma’no yuklashga 
intilgan. 
Xususan, u “Ikki eshik orasi” deganda inson umrini, ya’ni tug‘ilgandan o‘lgungacha 
bosib o‘tgan yo‘lni ko‘zda tutadi. Muallifning g‘oyaviy falsafasiga ko‘ra bu yo‘l juda

---

4 
murakkab va ziddiyatli bo‘lib, uni muvaffaqiyat bilan bosib o‘tishi uchun insondan 
katta matonat, iroda, bilim va jasorat talab qilinadi. Asardagi ko‘pchilik qahramonlar, 
xususan, Oqsoqol, Qora amma, Robiya, Shomurod, Kimsan huddi shunday jasoratli 
va ruhan boy kishilar bo‘lib, ko‘p jihatdan yozuvchining g‘oyaviy maqsadini 
ta’sirchan ifodalashga xizmat qilgan. Muallif falsafasiga ko‘ra o‘z umrini sharaf bilan 
bosib o‘tmog‘i uchun insondan katta matonat va jasorat talab qilinishining sababi 
shundaki, u o‘z hayoti davomida og‘ir kurashlar girdobidan, yengib bo‘lmas 
to‘siqlardan o‘tishga majbur bo‘ladi. Asarda huddi shunday inson hayotining 
to‘siqlari, illatlari sifatida Umar zakonchi, Ra’no, Zuhra kabi shaxslar timsoli 
yaratilgan bo‘lib, ular romandagi kurashlar, to‘qnashuvlar, ma’naviy ixtiloflar 
keskinligini, tarangligini oshirishga imkon tug‘dirgan. 
Hayotdagi illatlarga qarshi ayovsiz o‘t ochish istagi O‘tkir Hoshimovni “Ikki eshik 
orasi” romanidan keyin tadrijiy ravishda hajviyotga murojaat qilishga olib keldi. 
Oqibatda uning “Ikki karra ikki – besh” qissasi maydonga keldi. Yozuvchining 
ilgarigi asarlarida ahyon-ahyonda hajviyot uchrab turar edi. “Ikki karra ikki – besh” 
qissasi esa, ulardan butunicha hajviy uslubda yozilganligi bilan farq qiladi. Hajviyot 
tig‘ini hayotdagi martabali kishilarga, katta rahbarlarga, xususan, raislarga qaratgani 
va ularning ma’naviy tubanligini ro‘yi-rost fosh qilishga intilgani bilan yozuvchi 
qissaning ko‘p sahifalari ta’sirchan va qiziqarli bo‘lib chiqishiga erishgan. Faqat 
dalillash san’atining yetishmaganligi va ayniqsa, raisning o‘g‘li o‘z otasiga qarshi 
keskin kurashga kirishishi yaxshi asoslanmaganligi sababli qissa 80-yillar o‘zbek 
hajviyotidagi sezilarli hodisa darajasiga ko‘tarilmay qoldi. 
Yuqorida tilga olingan so‘nggi ikki asarida O‘tkir Hoshimovning inson ma’naviy 
olamini, psixologiyasini teran tahlil qilish mahorati ancha oshganligi aniq-ravshan 
sezilib turadi. Bunda yozuvchi turli-tuman vositalar qatorida qahramonlarning dil 
izhorlaridan, ichki monologlaridan unumli foydalangan. Ichki monologlar qo‘llashda 
yuqoridagi asarlarda boshlangan usuldan yozuvchi “Tushda kechgan umrlar” 
romanida yanada ustalik bilan foydalandi. “Tushda kechgan umrlar” romanida 
voqealar qamrovi juda keng: 30-yillarning mash’um “qatag‘on” qilish manzaralari, 
80-yillarda Afg‘oniston urushi lavhalari, shu yillarda sodir bo‘lgan “o‘zbek ishi” 
mojarolari. Bu uchta yirik, juda katta hajmli voqealarni bir-biri bilan bog‘lashda, ular 
orasiga “biriktirish nuqtasini” topishda muallif ichki monologdan unumli 
foydalanadi. 
Romandagi Rustam, Shahnoza kabi qahramonlar ruhiy olamining talqini huddi 
shunday xulosa chiqarishga imkon beradi. Faqat roman kompozisiyasining 
nomukammalligi uning adabiyotda juda katta hodisa darajasiga ko‘tarilishiga halaqit 
bergandek tuyuladi. Kompozisiyadagi tarqoqlik, ayniqsa, Rossiyadan yuborilgan 
kishilar hayotiga, faoliyatiga bog‘liq voqealarning, tafsilotlarning asosiy syujet 
chiziqlariga uzviy bog‘lab yuborilmaganida yaqqol seziladi. 
Shunga qaramay, yozuvchining so‘nggi asarlari O‘tkir Hoshimovning hozirgi 
o‘zbek nasridagi sermahsul ijodkorlardan biri darajasiga ko‘tarilganligidan guvohlik 
beradi. O‘tkir Hoshimovga samarali ijodiy mehnati uchun 1991 yili “O‘zbekiston 
xalq yozuvchisi” faxriy unvoni berilgan. U “Buyuk xizmatlari uchun” ordeni bilan 
ham taqdirlangan. 

---

5 
O‘zbek adabiyoti va san’ati og‘ir judolikka uchradi. Atoqli adib, O‘zbekiston 
xalq yozuvchisi O‘tkir Hoshimov 2013 yil 24 may kuni 72 yoshida vafot etdi. 
Axborot kutubxona markazi tomonidan O‘zbekiston xalq yozuvchisi, jamoat 
arbobi O‘tkir Hoshimov tavalludining 80 yilligi munosabati bilan “El ardog‘idagi 
adib” nomli bibliografik qo‘llanma tayyorlandi. Ushbu tavsiyaviy ro‘yxatdan 
o‘qituvchilar, kutubxonachilar, talabalar va O‘tkir Hoshimov hayoti bilan qiziquvchi 
keng kitobxonlar ommasi foydalanishlari mumkin.