Aholi farovonligini oshirishda tijorat banklarining

2. Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida tijorat banklarining 
zamonaviy xizmatlarini maqsadi va vazifalari
Fanda, umuman har bir sohada, xoh u ijtimoiy xoh ilmiy bo‘lsin uning ajralmas 
qismalridan biri undagi ma’lum bir tushunchalarning klassifikatsiya qilinishidir. 
Chunonchi kreditlash va kredit berishdagi bir biridan farq qiluvchi yondashuvlar va 
metodlarning mavjudligi o‘laroq “kreditlash shakllari”, “kreditlash usullari” kabi kredit 
berish usullarini anglatuvchi tushunchalar shakllangan bank sohasida. Kredit turlari 
bilan kreditlash shakllarini adashtirib yubormaslik lozim. Kreditning turi deganda 
uning ma’lum belgilariga ko‘ra o‘ta aniqlikda shakllantirilgan tavsifi tushuniladi. 
Kreditning muddatiga ko‘ra, obyektiga ko‘ra, qaysi iqtisodiy tarmoqqa yo‘nalganligiga 
ko‘ra, ta’minlanganligiga ko‘ra va boshqa jihatlariga ko‘ra turlarini ajratish mumkin. 
Biz bularga to‘xtalmaymiz va kreditlash shakllarini tavsiflashga o‘tamiz
Tijorat banklarining faoliyatida kreditlashning quyidagi shakllari qo‘llaniladi:
1.
Mijozni alohida ssuda hisobraqamidan bir marotabali kreditlash shakli.
Ushbu shakl O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklari faoliyatida keng 
qo‘llaniladigan kreditlash shakli hisoblanadi.
Kreditlashning ushbu shaklida mijozga kredit berish to‘g‘risidagi qaror qabul 
qilingandan keyin ssuda hisobraqami ochiladi va kredit bir marotabalik to‘lov shaklida 
mol yetkazib beruvchi yoki xizmat ko‘rsa- tuvchiga tashlab beriladi.
Kreditning maqsadlilik prinsipi mavjud bo‘lganligi sababli, kredit summasini kredit 
oluvchining 
joriy 
hisobraqamiga 
tashlab 
berishga 
ruxsat 
etilmaydi.
Mijozni alohida ssuda hisobraqamidan bir marotabali kreditlash shaklining asosiy 
kamchiliklari quyidagilardan iborat:

kreditdan foydalanish samaradorligi ta’minlanmasligi mumkin, ya’ni mol 
yetkazib beruvchi tomonidan tovar o‘z vaqtida etkazilmay qolishi mumkin, mijoz esa, 
kredit uchun foiz to‘layveradi;

berilgan kreditdan foydalanilishi ustidan nazorat qilishning iloji yo‘q. Chunki 
Kredit summasi to‘liq mol yetkazib beruvchining joriy hisob raqamiga tashlab beriladi.

---

2.
Mijozni kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash shakli.
Kreditlashning ushbu shaklida mijozga kreditlash limiti ajratiladi va ushbu limitdan 
foydalanish davri belgilanadi. Shuningdek, kreditning foiz stavkasi va mijozdan 
undiriladigan bir marotabalik komission to‘lov stavkasi belgilanadi. 
Mijozdan qo‘shimcha ravishda undiriladigan komission to‘lov kredit liniyasi 
ochish yo‘li bilan kreditlashda tijorat banki uchun likvidlilik riskining mavjudligi bilan 
belgilanadi. Chunki, mijoz talab qilgan har qanday vaqtda bank kreditni chiqarib berishi 
shart.
Kredit liniyasining quyidagi turlari mavjud:
a.
qayta tiklanadigan kredit liniyasi (revolver kredit deb ham ataladi) ;
b.
qayta tiklanmaydigan kredit liniyasi;
V) bitimning ma’lum shartlariga asoslangan kredit liniyasi. 
Iqtisodchi olim V.Usoskin o‘zining “Zamonaviy tijorat banki: operatsiyalari va 
boshqarish” nomli monografiyasida tijorat banklari kreditlash amaliyotining asosiy 
jihatlarini tadqiq qilgan. U tadqiqot natijalariga asoslangan holda, bir qator ilmiy 
xulosalarni shakllantirgan. Ana shunday muhim xulosalardan biri mijozni bank 
tomonidan kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash orqali kredit riski darajasini 
sezilarli darajada pasaytirish mumkinligidir
13
. Uning fikriga ko‘ra, kredit liniyasi orqali 
mijozni kreditlashda kompensatsion qoldiqdan foydalanish orqali mijozni nisbatan past 
foiz stavkasida kreditlash mumkin. Bu esa, kredit riskini kamayishiga, kreditni qaytish 
ehtimolini oshishiga olib keladi.
Tijorat banki va mijoz o‘rtasida tuzilgan bitimning ma’lum shart- lariga asoslangan 
kredit liniyasi, odatda, ma’lum davrda yetkazib berila- digan tovarlar haqini to‘lash 
hamda ma’lum davrda amalga oshiriladigan xarajatlarni moliyalashtirishda 
qo‘llaniladi.
Kredit liniyasi ochish yo‘li bilan kreditlash shakli bir qancha afzallliklarga ega, ular 
quyidagilar:

---


mijoz har safar kredit so‘rab bankka murojaat qilish zaruriyatidan xolos 
bo‘ladi;

ajratilgan kreditlash limitining faqat foydalanilgan qismi uchun foiz to‘lanadi;
- 
bank ma’lum davr mobaynida barqaror foizli daromad oladi;
- tijorat banki kreditlash shartnomalari shartlarining bajarilishi ustidan nazorat qilish 
imkoniga ega bo‘ladi. Agar kredit shartnomasi shartlarining mijoz tomonidan buzilishi 
yuz bersa, bank kredit liniyasini vaqtinchalik yopib qo‘yishi mumkin.
Bizning mamlakat bank amaliyotida xorijiy banklar kredit liniyalari orqali mijozlarga 
kredit ajratish tajribasi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan.
Kreditlashning keng tarqalgan shakllaridan yana biri overdraft krediti hisoblanadi. 
Kreditlashning overdraft shakli ingliz tilida so‘zlashuvchi mamlakatlarda (Angliya, 
Shotlandiya, Irlandiya, Uels, Kanada) yaxshi rivojlangan.
Overdraft krediti doimiy pul tushumiga ega bo‘lgan ishonchli mijozlarga beriladi 
va ular faoliyatida yuzaga keladigan qisqa muddatli pul mablag‘lari yetishmovchiligiga 
barham berish maqsadida beriladi.
Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamini debetli qoldig‘i summasiga 
beriladi. Tijorat banki va mijoz o‘rtasida tuzilgan kredit shartnomasiga ko‘ra, mijozga 
bank tomonidan kreditlash limiti ajratiladi. Mijozning joriy hisobraqamida pul 
mablag‘larining yetishmaslik holati yuzaga kelganda, ya’ni debetli qoldiq hosil 
bo‘lganda, bank 
ajratilgan 
limit 
doirasida 
overdraft 
krediti 
ajratadi.
Overdraft kreditida ssuda hisobraqami ochilmaydi. Kompyuter dasturi berilgan 
overdraft kreditini mijozlar toifasi bo‘yicha avtomatik ravishda hisobga oladi.
Overdraft krediti mijozning joriy hisobraqamiga pul kelib tushishi bilan avtomatik 
ravishda qoplanadi.
Overdraft kreditining foiz stavkasi muddatli kreditlaming foiz stavkasidan yuqori 
boiadi. Buning sababi shundaki, overdraft kreditlari ta’minlanmagan kreditlar boiib, 
ulaming risk darajasi nisbatan yuqoridir.

---

Overdraft kreditlarida garov ta’minotining mavjud emasligi quyidagi sabablar bilan 
izohlanadi:

kredit oluvchining joriy hisobraqamida qachon pul mablag‘lari etishmasligini 
oldindan bilish qiyin;

kredit oluvchining joriy hisobraqamida qancha miqdorda pul mablag‘lari 
yetmay qolishini oldindan bilib bo‘lmaydi.
Bizning bank amaliyotimizda ushbu kreditlash shakli mavjud va u yaqinda 2017-
yil 10-iyunda Markaziy bank tomonidan tasdiqlangan “Jismoniy shaxslarga bank 
plastik kartochkasi orqali overdraft krediti berish tartibi to‘g‘risida”gi nizomga asosan 
amalga oshiriladi. Ko‘rinib turganidek hozircha tijorat banklari overdraft kreditini faqat 
jismoniy shaxslarga taqdim etmoqdalar.
Kreditlashning yana bir shakli kontokorrent bo‘lib nemis tilida so‘zlashuvchi 
mamlakatlarda 
(Germaniya, 
Avstriya, 
Shveytsariya) 
yaxshi 
rivojlangan.
Kreditlashning kontokorrent shaklida mijozning joriy hisobi yopiladi va uning o‘miga 
kontokorrent hisobraqami ochiladi.
Kredit olgan mijozning faoliyatidan keladigan barcha tushumlar kontokorrent 
hisobraqamining kreditida aks etadi, uning majburiyatlari yuzasidan barcha to‘lovlari 
kontokorrent hisobraqamining debetida aks etadi.
Kontokorrent kreditida mijozga kreditlash limiti ajratiladi kontokorrent 
hisobraqamining debetli qoldig‘i summasiga beriladi vakrediti kontokorrent 
hisobraqamiga pul mablag‘lari kelib tushishi bilan avtomatik ravishda qoplanadi.
Kontokorrent krediti kredit to‘lo‘viga layoqatliligi bo‘yicha birinchi toifaga mansub 
bo‘lgan mijozlarga garovsiz beriladi. Buning sababi shundaki, kontokorrent risk 
darajasi yuqori bo‘lgan kreditlash shakli hisoblanadi.
Kontokorrent kreditining debetli qoldig‘i uchun mijoz bankka, uning kreditli 
qoldig‘i uchun bank mijozga foiz to‘laydi. Bunda mijoz bankka kredit uchun foiz 
to‘laydi, bank esa. mijozga talab qilib olinadigan depozit hisobraqamlari qoldig‘iga 
to‘lanadigan foiz darajasida (0,5-1,0%) foiz to‘laydi.

---

Shunisi ahamiyatliki, kontokorrent krediti qaytarilmaydigan moliyalashga aylanib 
qolmasligi lozim. Shu sababli, kreditlashning ushbu shaklida kredit riskini 
chuqurlashishiga yo‘1 qo‘ymaslik maqsadida quyidagi choralar qo‘llaniladi:

mijozning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini 80-90 foizi o‘z kapitali hisobidan 
qoplanishi lozim;

kontokorrent krediti bo‘yicha qarzdorlikni keyingi oyga o‘tishiga yo‘l 
qo‘ymaslik lozim. Buning uchun mijozga har oyning so‘nggi ish kunida kontokorrent 
hisobarqamining kreditli qoldig‘ini ta’minlash sharti qo‘yilishi lozim.
Kontokorrent krediti odatda mijozning joriy ishlab chiqarish faoliyati bilan bog‘liq 
bo‘lgan xarajatlarni qoplashga mo‘lljallangan. Ammo amaliyotda kontokorrent 
kreditidan uzoq muddatil investitsion loyihalar bilan bog‘liq bo‘lgan ayrim xarajatlarni 
qisqa muddatli moliyalashtirishda ham foydalaniladi. Ushbu maqsadlarga berilgan 
kontokorrent krediti uzoq muddatli kredit berilishi bilan so‘ndiriladi.
Mamlakatimiz 
bank 
amaliyotida 
kreditlashning 
kontokorrent 
shaklidan 
foydanilmaydi, 
shuning 
uchun 
huquqiy 
asosi 
ham 
mavjud 
emas.
Kreditlashning keng tarqalgan shakllaridan yana biri faktoring bo‘lib, bu kreditlash 
shaklida tovar hujjatlari yoki tijorat veksellari tijorat banki tomonidan diskont stavkasi 
bo‘yicha regress huquqi bilan yoki regress huquqisiz mol yetkazib beruvchidan sotib 
olinadi.
Tovar hujjatlari yoki tijorat veksellari regress huquqi bo‘yicha sotib olinganda, agar 
sotib oluvchi to‘lovga noqobil bo‘lib qolsa, tijorat bankida to‘lab berilgan summani mol 
yetkazib beravchidan undirish huquqi saqlanib qoladi. Ko‘rinib turganidek regress 
huquqi tijorat banklari manfaati uchun ayni muddao hisoblanadi va banklar uchun 
faktoring operatsiyalari riskini kamaytiradi. Regress huquqisizda esa buning aksi.
Faktoring mol yetkazib beruvchi va xizmat ko‘rsatuvchilarga bir qator afzalliklari 
mavjud, u lahzali likvidlilikni ta’minlaydi, ya’ni biror majburiyatni bajarish vaqti 
kelsayu, mablag‘ yetarli bo‘lmasa debitorlik qarzini sotish orqali muddatidan oldin 
mablag‘ni olish mumkin, va faktoring biznes faoliyatining uzliksizligini ta’minlaydi.
14

---

Faktoring kreditlash shaklida kreditning foizidan tashqari, faktoring xizmati 
ko‘rsatganligi uchun mijozdan qo‘shimcha komission to‘lov undiriladi.
«Xalqaro faktoring to‘g‘risida»gi xalqaro konventsiyaga (UNIDRUA) asosan 
operatsiya faktoring operatsiyasi sifatida tan olinishi uchun quyidagi 4 talabdan kamida 
2 tasi bajarilishi lozim:
1.
Qarz majburiyatlarini oldindan to‘lash shaklidagi kreditlashning mavjudligi.
2.
Mol yetkazib beruvchining buxgalteriya hisobini yuritish.
3.
Mol yetkazib beruvchining debitor qarzdorligini inkassatsiya qilish.
4.
Mol yetkazib beruvchini kredit riskidan sug‘artalashning mavjudligi.
Mamlakatimizda faktoring kreditining huquqiy asoslari yaratilgan ular: “Fuqarolik 
kodeksi”ning 313-323, 749-758 moddalari va Markaziy bank boshqaruvi tomonidan 
tasdiqlangan va Adliya vazirligidan 2000-yil 3-avgustda 953-son bilan ro‘yxatdan 
o‘tgan “O‘zbekiston Respublikasi hududida tijorat banklari tomonidan faktoring 
operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi nizomi hisoblanadi. 
Kreditlashning yuqorida faktoring shakliga o‘xshash shakllaridan biri bu forfeyting 
hsoblanadi. Kreditlashning forfeyting shaklida uzatma tijorat veksellari, ya'ni trattalar 
tijorat banki tomonidan, diskont stavkasi bo‘yicha, mol yetkazib beruvchidan regress 
huquqisiz sotib olinadi. Forfeyting mol yetkazib beruvchini kreditlash shakli 
hisoblanadi.
Forfeyting kreditlari tijorat bankiga diskont stavkasi ko‘rinishida daromad keltiradi. 
Ammo forfeyting kreditlarining risk darajasi yuqoridir. Agar sotib oluvchi to‘lovga 
noqobil bo‘lib qolsa, zarar to‘liq tijorat bankining zimmasida qoladi. Chunki, tijorat 
bankida mol yetkazib beruvchidan toiovni undirish huquqi boimaydi. Shu sababli, sotib 
oluvchining to‘lovga qobilligini tahlil qilish va baholash kreditlashning forfeyting 
shaklidagi kredit riski darajasini pasaytirishning asosiy yo‘nalishi hisoblanadi.
Forfeyting kreditlari mol yetkazib beruvchilarning pul mablag‘lariga bo‘lgan ehtiyojini 
qondirish imkonini beradi.

---

O‘zbekiston Respublikasi bank amaliyotida kreditlashning forfey- ting shakli 
mavjud emas. Buning asosiy sababi — trattalar muomalasining mavjud emasligidir.
Yirik investitsion loyihalar, ya‘ni umumiy qiymati tijorat banklarining birinchi darajali 
kapitalining 25 foizidan oshadigan investitsiya loyihalarini kreditlashda bir necha yirik 
banklar ishtirok etishi mumkin. Bir necha banklar tomonidan yirik investitsiya 
loyihalarini birgalikda kreditlash shakli esa sinditsiyalashtirilgan kredit deyiladi. 
Bunday yirik loyihani moliyalashtirish uchun ikki yoki undan ortiq banklar o‘rtasida 
o‘zaro kelishadi va bank sindikatini tashkil qilishadi. Sinditsiyalashtirilgan kreditlar 
qaytarishlik, to‘lovlilik, ta‘minlanganlik, muddatlilik va maqsadli foydalanish shartlari 
asosida kredit shartnoma bo‘yicha faqat yuridik shaxslarga beriladi.
O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklari tomonidan sinditsiyali kreditlashni 
amalga oshirish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2005-yil 16-iyuldagi 
613-sonli 
“Tijorat 
banklari 
tomonidan 
yirik 
investitsiya 
loyihalarini 
sinditsiyalashtirilgan kreditlashni amalga oshirish tartibi to‘g‘risida”gi yo‘riqnomasi 
asosida amalga oshiriladi. Mazkur Yo‘riqnoma O‘zbekiston Respublikasi Adliya 
vazirligida 
2005-yil 
20-avgustda 
1509-raqam 
bilan ro‘yxatga olingan.
Sinditsiyalashtirilgan kredit berish muddati, foiz stavkasi miqdori yirik investitsiya 
loyihalarining qoplanish muddatiga, tomonlar o‘rtasidagi kelishuvga asosan kredit 
shartnomasida belgilanadi. Zarar bilan ishlaydigan, nolikvid bo‘lgan, samarasiz 
investitsiya loyihalarini taqdim qilgan mijozlarga sinditsiyalashtirilgan kreditlar 
berilmaydi.
15
Bu kredit turiga amaliy jihatdan keying bobda batafsilroq to‘xtalib 
o‘tamiz
Mamlakatimiz tijorat banklari tomonidan keng qo‘llaniladigan kredit shakllari 
sifatida jismoiiy shaxslarga (iste'molchiga) uning iste'mol ehtiyojlarini qondirish 
maqsadida tovarlar (ishlar, xizmatlar) sotib olish uchun beriladigan iste’mol kreditini, 
(bu kreditning huquqiy asosi 2005-yil 22-dekabrda qabul qilingan “Iste’mol krediti 
to‘g‘risida”gi qonun hisoblanadi) ob’ekti ko‘chmas mulk hisoblangan ipoteka krediti 
(huquqiy asosi 2006-yil 28-iyunda qabul qilingan “Ipoteka to‘g‘risida”gi qonun 

---

hisoblanadi) va oliy o‘quv yurtlarida to‘lov-kontrakt shartnomasi asosida tahsil oluvchi 
talabalarga taqdim etiluvchi ta’lim kreditini (Vazirlar Mahkamasining 2001-y 26-
iyuldagi 318-sonli qaroriga muvofiq qabul qilinngan “Oliy o‘quv yurtlarida to‘lov-
kontrakt asosida o‘qish u chun ta’lim kreditlari berish to‘g‘risida”gi nizomiga asosan 
tartibga solinadi) aytish mumkin. Kreditlash shakllarga raqamlarda keyingi bobda 
to‘xtalamiz