Aholi geografiyasi – iqtisodiy geografiyaning muhim va alohida tarmog’I

Aholi salomatligining holati, bolalar va onalar o’limi o’rtacha umr davri: 
aholining ta’lim darajasi va uning tarkibi: 
aholining kasb-xunarga tayyorgarlik darajasi: 
aholining soo’ial tarkibi va soo’ial mobilligi: 
aholining urbanizatsiyalashganligi: 
aholining xududiy harakati: 
aholining ma’naviy madaniy qadriyatlari va ularni saqlash, e’zozlash. 
Respublikada aholi siyosati o’zaro chambarchas bog’langan bo’g’inlardan 
tashkil topgan. Ushbu bo’g’inlarga demografik siyosat, aholi migratsiyasi, 
urbanizatsiya va bandlik siyosatlarini kiritish mumkin. 
Demografik siyosat aholi siyosatini uzviy qismi bo’lib, uning asosiy maqsadi 
aholini miqdoriy rivojlanishini boshqarishdan iboratdir, Demografik siyosatning 
asosiy ob’ekti aholining takror barpo bo’lish. jarayoni hisoblanadi. 
Demografik siyosat orqali kurilgan, istalgan aholi takror barpo bo’lish turiga 

---

- 75 - 
erishiladi. Ma’lumki, aholi takror barpo bo’lishi tug’ilish, o’lim, nikoh, ajralish kabi 
demografik jarayonlar bilan bevosita bog’liqdir. Shu bois ushbu jarayonlarni siyosat 
yo’li 
bilan 
jamiyat 
tomonidan 
boshqarilishi 
ham 
demografik 
siyosatni 
vazifalaridandir. 
Jamiyat taraqqiyotiga nazar tashlasak, demografik jarayonlarni, ayniqsa 
tug’ilish, nikohni jamiyat tomonidan boshqarilganligini guvohi bo’lamiz. Xatto bu 
xaqida eng qadimgi olimlar Aflotun va Arastu asarlarida ham uchraydi. 
Qadimgi Rimda tug’ilish va nikohni ozod insonlar o’rtasida qo’llab - quvvatlovchi,
qonunlar qabul qilingan. Feodalistik jamiyatda esa din tomonidan shunday qattiq 
qonunlar yaratilganki, ularda nikoh, cheklanmagan tug’ilish va katta oilalar aholini
muntazam ko’payib borishini omili sifatida himoya qilingan, qo’llab -
quvvatlangan. 
Kapitalistik ishlab chiqarish usulini rivojlanishi esa demografik jarayonlarda 
yangi muammolarni, yo’nalishlarni kelib chiqishiga sabab bo’ldi. Kapitalizmda
sanoatni rivojlanishi shahar turmush tarzini kengayishi, ayollarni ijtimoiy ishlab
chiqarishda ishtirok etishi tufayli, oilada farzandga bo’lgan talab kamaydi.
Ko’p bolali oilalarda, kapitialistik ishlab chiqarish sharoitida qator iqtisodiy 
muammolar vujudga keldi. Natijada, tug’ilish o’z-o’zidan kamaya boshladi. 
Kapitalistik ishlab chiqarish usuli rivojlangan Frantsiya va boshqa yevropa 
davlatlarida tug’ilish 19 asrning birinchi o’n yilligidan boshlab kamaya bordi. Ushbu 
davlatlarda 20 asrga kelib aholini tabiiy o’sishi nihoyatda kamayib ketdi. Aholi takror 
barpo bo’lishi kengaygan turdan, qisqargan turga o’tdi. Natijada bu davlatlarda
aholini qarish ya’ni «Demografik qarish» jarayoni sodir bo’ldi. Bu xol davlat 
tomonidan maxsus demografik siyosat olib borishni taqozo etdi. 1946 yilda 
Frantsiyada tug’itshshni ko’tarish orqali aholi miqdoriy ko’payishiga erishish
maqsadida oilalarga birinchi va ikkinchi, ayniqsa uchinchi farzandlarining
turilishida aohida nafaqa ajratildi. 1960-1970 yillarda tug’ilishni ko’tarish
maqsadidagi demografik siyosat boshqa rivojlangan kapitalistik davlatlarda xam olib 
boritui. 
Lekin ushbu davlatlardagi xususiy mulkchilik formasi tugalishni 
ko’paytirish uchun xamma chora - tadbirlarni qo’llashda ba’zi muammolarni keltirib 
chiqarar edi. Shu bois yevropadagi rivojlangan davlatlarda tug’ilish darajasini 
ko’tarib, optimal, normal xolga keltirish juda mushkul bo’lmoqda. 
Rivojlanayotgan davlatlarda esa, aksincha 1960-1970 yillarda tushlishning 
yug’ori darajada turganligi va o’lim xollarining keskin kamayganligi natijasida 
aholining tabiiy o’sishi juda yuqori darajada bo’ldi. Natijada Osiyo, Afrika va 
Janubiy Amerikada joylashgan qator rivojlanayotgan davlatlarda aholi soni birdan 
ko’payib ketdi. Bu holni demograf muttaxassislar «demografik portlash», deb 
atadilar. Ushbu davlatlarda iqtisodiy imkoniyati cheklangan holda aholisining bunday 
tez ko’payishi, tug’ilishni cheklashga majbur etdi. Natijada ushbu davlatlarda davlat 
tomonidan «Oilani rejalashtirish» ya’ni «tug’ilishni nazorat etish» borasida 
demografik siyosat olib borildi, 
Demografik siyosat o’tkazish uslublari. Demografik siyosat o’tkazish 
uslublarini shartli ravishda uch yo’nalishga ajratish mumkin. 
1. Iqtisodiy. 

---

- 76 - 
2. Ma’muriy — xuquqiy. 
3. Ijtimoiy psixologik (tarbiyaviy). 
Iqtisodiy uslub asosan tug’ilish darajasi pasayib ketgan aholi takror barpo 
bo’lishi, aholi ko’payishini ta’minlay olmagan xollarda qo’llaniladi. Bu uslubda 
davlat tomoidan homilador ayollarga (ma’lum davrda), u farzand ko’rgandan keyin 
va farzandi 2 - 3 yoshga yetgunga qadar maxsus nafaqalar ajratiladi, birinchi, 
ikkinchi, uchinchi farzandlarga iqtisodiy yordam beriladi. Ko’p bolali oilalarga xam 
iqtisodiy yordamlar berib boriladi. 
Ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etuvchi, yosh bolasi bor ayollarga ish 
joylaridan ba’zi bir imtiyozlar beriladi, ularga xam farzandlarini tarbiyalab, xam 
ijtimoiy faoliyatlarini davom ettirish uchun sharoit yaratiladi. Shuningdek, ba’zi 
davlatlarda kam ta’minlangan oilalarga ham iqtisodiy yordam ajratiladi. 
Tutilipgai ko’tarish borasida olib boriladigan iqtisodiy uslubni yana biri -
nikohga kirgan yosh oilalarni turar joy bilan ta’minlash borasida davlat tomonidan 
beriladigan imtiyozlar. 
Shuningdek, bolalar kiyimlari, oziq- ovqatlarini arzon narxda sotish, 
maktabgacha tarbiya muassasalari faoliyatining sifatini yaxshilash, bolalar va onalar 
salomatligini davlat tomonidan muhofaza etilishi, aholiga maishiy hizmat tizimini 
rivojlanishi va sifatli xizmat ko’rsatish kabilar ham aholi takror barpo bo’lishiga 
ijobiy ta’sir etuvchi iqtisodiy omillar xisoblanadi. 
Ma’muriy - huquqiy uslubga aholi takror barpo bo’lishi, oilalar tashkil 
topishiga turli qonunlar orqali ta’sir ko’rsatish kiradi. Masalan, abort(homilani sun’iy 
yo’l bilan yo’q qilish)larni qonun bilan man etilishi, nikoh yoshlarini ko’tarilishi, 
aholi migrao’ion xarakatini cheklash, yoki rivojlantirish, oila buzilganda, er va xotin 
ajralishganda ona va bola xuquqlarini qonuniy himoyasi, bolani ota -ona oldidagi 
burchini qonuniy belgilash, homilador ayolni ishga qabul qilishda, yoki ishdan 
bo’shatishda ular xuquqlarini qonuniy himoyasi, nafaqa ajratishda bolalar sonini 
xisobga olish kabi jarayonlardir. 
Ijtimoiy - psihologik uslub, yoki aholini «demografik tarbiyalash». Aholini 
demografik tarbiyalashda avvalo yosh avlodda oilaga, oilada kutilayotgan farzandlar 
soniga bo’lgan munosabatini davlat ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotiga, aholi 
salomatligiga mos ravishda shakllantirish lozim. Bunda oila asosiy tarbiya o’chog’i 
hisoblanadi. Shuning uchun xam ota -onalarning «demografik savodliligi» ga katta 
e’tibor berilmog’i lozim. Demografik tarbiyaning yana bir muhim o’chog’i ommaviy 
axborot orqali demografik mayliga ta’sir etish mumkin. 
Demografik siyosat ijtimoiy - iqtisodiy siyosatning ajralmas qismi bo’lmosh 
lozim. Shundagina aholini ijtimoiy - iqtisodiy ehtiyojlarini aks ettirgan xolda 
rivojlanib boradi.