Ajiniyaz nomidagi nukus davlat pedogogika instituti

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA`LIM VAZIRLIGI

AJINIYAZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT PEDOGOGIKA INSTITUTI

PEDOGOGIKA FAKULTITETI PEDOGOGIKA VA PSIXOLOGIYA TA`LIM YO`NALISH 2E GURUH TALABASI QALANDAROVA RUXSORA RAVSHANBEK QIZINING IJTIMIOIY PSIXOLOGIYA FANIDAN

REFERAT ISHI

Bajaruvchi: Qalandarova Ruxsora

Qabul qiluvchi: O`rinboeva Aygul

NUKUS-2021

Mavzu:IJTIMOIY PSIXOLOGIYADA “MEN-KONSEPSIYASI”NING MOHIYATI

REJA:

1.Men konsepsiyasining kelib chiqish tarixi va rivojlanishi

2.Men konsepsiyasi o`zi nima ?

3.Konsepsiyaning jamiyat hayotidagi o`ni va mohiyati

4.Adabiyotlardan shaxsiy xulosa

“Men” konsepsiyasi”(inglizcha self-concept) – insonning o’zi haqidagi tasavvurlarining rivojlanib boruvchi tizimi, uning tarkibiga: a) o’zining jismoniy, intelektual, xarakterologik, ijtimoiy va boshqa xususiyatlarini idrok qilish; b) o’z-o’ziga baho berish; v) shaxsiyatga tasir o’tkazuvchi tashqi omillarni subyektiv idrok etishkiradi. “Men” konsepsiyasi tushunchasi 1950- yillarda fenomenologik, gumanistik psixologiya yo’nalishlari ichida paydo bo’lgan. (A.Maslou, K.Rodjers), bixeviorist va freydistlarga ko’ra, insonning “Men”i uning axloq va rivojlanishning asosiy omili sifatida umumiy ko’rib chiqishiga intilishgan. “Men” konsepsiyasi shakllanishiga simvolik interaksionizm (Ch.Kuli, D.Mid) va identifikatsiyalash konsepsiyasi (E.Erikson) muhim ta’sir ko’rsatgan. Biroq birinchi nazariy ishlanmalar shu yo’lda U.Djeyms tomonidan olib borilgan. U birinchi bo’lib, shaxsning global “Men” ni (Self) o’zaro bog’langan “Men-yaratuvchi” (I) va “Men-obyekt”ga (Me) bo’lgan.

“Men” konsepsiyasini ko’pincha yo’naltirilgan tushunchalar sifatida aniqlanadi, uning ichida uchta tarkibiy qisimlarni ajratadi;

1. 
   Kongnitiv qism – “Men” qiyofam (ingl. Self-image), o’z ichiga shaxsning o’zi haqida taassurotni qamrab oladi;
   
2. 
   Emotsional-qadriyatlar (affektiv) –o’ziga shaxs sifatida, o’z faoliyatiga bo’lgan munosabati. Bu tarkibiy qism, boshqacha aytganda, o’z-o’ziga baho berish tizimini ichiga o’zini baholash tizimi (angl. self-esteem) kiradi;
   
3. 
   Axloqiy fe’l-atvor qism, bu kognitiv va baholash qismlarining fe’l-atvorida namoyon bo’lishini xarakterlaydi. Masalan: nutqda, o’zi haqidagi fikrlarda o’zini anglab ko’rsatadi.
   

“Men” konsepsiyasi – bir butun hosila va uning barcha tarkibiy qismlari mustaqil mantiqiga ega bo’lsa ham, o’zaro chambarchas bog’liqdir. Bu konsepsiya seziladigan va sezilmaydigan jihatlardan iborat va o’zi haqida taqdimotlari, ularning murakkabligi va xilma-xilligi, shaxs uchun ularninng subyektiv ahamiyati, shuningdek, ichki yaxlitli va izchillik, uyg’unlik, vaqtga bardoshliligi nuqtaiy nazardan ta’riflanadi.

Adabiyotlarda “Men” konsepsiyasini yagona tafsifi haligacha mavjud emas.Masalan, R.Berne “Men” konsepsiyasini ierarxiyaga asosalngan tuzilma ko’rinishida taqdim etadi. Uning cho’qqisi global “Men” konsepsiyasi shaxsning o’zi haqida tushunchalarini kiritadi. Bu tushunchalar har xil turlariga xos:

1. Real “Men” (“Men kimman”);

2. Ideal “Men”(“Meni kim bo’lishni istayman - intilaman).

3. Oynali “Men” (“Meni qanday baholashadi).

Bularning har bir turi bir qator jihatlarni o’z ichiga qamrab oladi- jismoniy “Men”, ijtimoiy “Men”, aqliy “Men”, emotsional “Men” bo’ladi, shaxsning rivojlanishi nufuzli manba sifatida xizmat qiladi, biroq ular orasidagi jiddiy ziddiyatlar shaxsning ichki mojarolar va negativ qayg’urishlar manbasiga aylanishi mumkin.

Shaxsning faoliyatiga ko’ra - organizm, ijtimoiy individ yoki shaxs darajasida namoyon bo’lishiga qarab, “Men” konsepsiyasining uchta bosqichi ajratiladi:

1) ”organizm-muhit” darajasi - jismoniy “Men” obraz, (tana sxemasi) organizmning jismoniy samaradorlikga bo’lgan ehtiyoji;

2) “ijtimoiy individ” darajasida – ijtimoy o’zlikni, jins, yosh, etnik fuqarolik, ijtimoiy rol bular shaxsning jamiytga a’zo bo’lishi ehtiyoji bilan bog’langan.

3) ”Shaxs” darajasida - “Men”ning farqlanuvchi obrazi, o’zi haqidagi fikrlarni aniqlash ehtiyojini ta’minlaydigan, boshqa shaxslar bilan solishtirganda o’zi haqida ta’riflovchi fikrlarini va o’zining noyoblik hissini beruvchi, o’zini ko’rsatishga bo’lgan ehtiyojni ta’minlovchi daraja.

Oxirgi ikki bosqich “Men” konsepsiyasini ikki tarkibiy qismi sifatida ham ta’riflanadi. (V.V.Stolin): 1) “Qo’shiladigan”, individni boshqa shaxslar bilan birlashishni ta’minlaydi; 2) “farqlovchi”, uning boshqalardan ajralib turishga yordam beradi va o’zining shaxsiy noyoblik hissi uchun zamin yaratadi. Shu bilan birga, dinamik “Men” (Men o’z fikrimcha, qanday o’zgaryapman, qanday bo’lishga intilayapma), tashqi ”Men” (“men – niqob”, ”men o’zimni boshqalarga qanday ko’rsataman”), fantastik “Men” (“Men”ning xronologik uchtaligi – “Men o’tmish”, “Men bugun”, “Men kelajak”).”Men konsepsiyasining eng muhim vazifasi – shaxsning ichki xususiyatlari o’zaro ta’minlash va yo’lga qo’yish. ”Men”konsepsiyasi shaxsning hayotiy tajribasi shakllanadi, avvalo ota-ona va bola munosabati. Biroq u bolalik davridan boshlab aktiv faoliyat ko’rsatadi. Ushbu tajribani to’g’ri o’rganishga, shaxs o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga, kutilayotgan natijalar tizimi, ularning baholanishiga va shu bilan birga shaxsning rivojlanishiga, uning faoliyatiga va axloqiga ta’sir ko’rsatadi. “Men” konsepsiyasi va o’zini-o’zi anglash o’rtasida o’zaro nisbati haligacha aniqlanmagan. Ko’p jihatlarda ular ma’nodosh (sinonim) sifatida ishlatiladi.Shu bilan birga, “Men” konsepsiyasini o’zini anglash jarayonining natijasi sifatida qarashlar ham mavjud. (A.M.Prixojan)

“Men” konsepsiyasi – bu insonning o’zi haqida umumlashtirilgan tasavvuri, shaxsning o’ziga nisbatan tartib tizimi, yoki psixologlar aytgandek, “Men” konsepsiyasi o’zi haqidagi nazariyasi.Qayd etib o’tish muhimki, “Men” konsepsiyasi statik emas,balki dinamik psixologik hodisasidir. “Men” konsepsiyasining shakllanishi, rivojlanishi va o’zgarishi ichki va tashqi tartib omillari bilan bog’liq. Ijtimoiy muhit oila,maktab hisoblanib, “Men” konsepsiyasining ijtimoiylashuv jarayonida shakllanishiga ta’sir o’tkazadi. Bu ta’sir nafaqat shaxsning ijtimoiylashuvining boshlang’ich bosqichida, balki oila bolaningyagona yoki mutlaq kuchli ijtimoiy muhiti bo’lgan paytida, shu bilan birga keyinchalik ham uning hayotida o’z ahamiyatini yo`qotmaydi. Yosh o’tishi bilan “Men” konsepsiyasining rivojlanishida ijtimoiy tajribaning, shaxs kirgan ko’p sonli formal va noformal guruhlarining ahamiyati kuchayib boradi. “Men” konsepsiyasining rivojlanishiga juda kuchli ta’sir o’tkazadi. Maktabda va noformal guruhlaridagi o’zaro aloqalarning ahamiyati ham hal qiluvchi ahamiyatga ega. Lekin, shu bilan birga, oila shaxsning ijtimoiylashuv instituti sifatida o’smirlik va o’spirinlik davrida ham muhim rol o’ynashda davom etadi.

Eng umumiy ko’rinishda psixologiyada “Men” konsepsiyasining ikki shaklini ajratib ko’rsatish qabul qilingan – real va ideal. Lekin uning xususiy ko’rinishlari ham namoyon bo’lishi mumkin, masalan, shaxsning kasbiy “Men” konsepsiyasi, yoki kasbiy “Men”. O’z navbatida, kasbiy “Men” konsepsiyasi ham real va ideal bo’lishi mumkin.

“Real” tushunchasi zinhor bu konsepsiyaning haqiqatdan realligini nazarda tutmaydi.Bu yerda eng asosiy shaxsning o’zi haqidagi tasavvuri, “Qanday bo’lsam shundayligimcha”.Ideal “Men” konsepsiyasi esa (Ideal “Men”) bu shaxsning o’zi haqidagi o’zi istagidagi tasavvuri (Qanday bo’lishni istayman).

Albatta, real va ideal “Men” konsepsiyalari nafaqat mos kelishi mumkin, balki ko’pchilik holatlarda keskin farqlanadi ham. Real va ideal “Men” konsepsiyalari o’rtasidagi tafovut turli salbiy va ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Bir tomondan, real va ideal “Men” o’rtasidagi ziddiyat jiddiy ichki shaxsiy ixtilofga sabab bo’lishi mumkin. Boshqa tomondan, real va ideal “Men” konsepsiyasining o’zaro mos kelmasligi shaxsning o’z-o’zini takomillashtiruvi, rivojlanishiga intilish manb’asi hisoblanadi. Aytish mumkinki, ko’p narsa ushbu kelishmovchilikning darajasi, shunungdek, uning shaxs tomonidan interpretatsiya qilinishi bilan belgilanadi. Har qanday vaziyatda, real “Men” va ideal “Men” ning to’la mos kelishining kutish, ayniqsa o’smirlik va o’spirinlik yoshida, asossiz xomxayoldir. Mohiyatdan o’z-o’ziga baxo berishning ayrim metodikalari real va ideal “Men” konsepsiyalarining ko’pchilik holatlarida mos kelmasligi (statistic norma) haqidagi tushunchalar asosiga qurilgan.

Bir-biriga anchayin yaqinligiga qaramay, o’z-o’ziga baho berish va “Men” konsepsiyasining psixologik tushunchalari o’zaro farqlarga ega. “Men” konsepsiyasi insonning o’zi haqidagi tavsifiy tasavvurlaridan iborat bo’ladi.Ammo, shu bilan birga “Men” konsepsiyasining u yoki bu qismi salbiy yoki ijobiy buyruqlarga ega bo’lishi mumkin.O’z-o’ziga baho berish tushunchasi,aksincha, inson o’ziga, o’z qobiliyatiga qanday baho berishi bilan bevosita bog’liqdir.Masalan, inson o’zining temperamentiga ko’ra sangvinik ekanligini, baland bo’yli va jigarrang ko’zli ekanligini bilish uning “Men” konsepsiyasining bir qismini tashkil etadi ammo, shu bilan birga, bu ushbu xususiyatga o’lchov me’yori sifatida baholanadi, subyekt o’zini ushbu xislatlariga ko’ra baholaydi, o’zini boshqalar bilan qiyoslaydi. Shunisi ham muhimki, bir hil xususiyatlar turli shaxslarning o’z-o’ziga baho berish strukturasida bir inson tomonidan ijobiy planda (bu o’z-o’ziga baho berishning ko’taradi), boshqa inson tomonidan salbiy planda baholanishi mumkin (bu o’z-o’ziga nisbatan baho berishni tushiradi).

«Men» konsepsiyasining siymosi – individning o‘zi haqidagi nisbatan barqaror ko‘proq yoki ozroq darajada anglanilmagan, betakror deb his qilinadigan tasavvurlar tizimidirki, individ boshqalar bilan o‘zaro hamkorlikda harakat qilishda ana shunga asoslanadi. O‘ziga o‘zi baho berish shaxsning o‘ziga, o‘z imkoniyatlariga,boshqa odamlar orasidagi fazilatlariga va o‘rniga baho berishidir. O‘ziga o‘zi baho berish orqali shaxsning xulq-atvori to‘g‘rilanib, tartibga solib turiladi.Shaxsning o‘ziga o‘zi beradigan bahoning birmuncha oshirilib yuborilishi kutilgan baho ko‘rsatkichlarining kamayishi bilan bog‘liq bo‘ladi.O‘ziga o‘zi baho berish shaxsning intilishlari darajasi bilan chambarchas bog‘liqdir. Intilishlarning darajasi shaxs o‘ziga o‘zi beradigan bahoning individ o‘z oldiga qo‘yadigan maqsadlarning qiyinchiliklari darajasida namoyon bo‘ladigan kutilgan darajasidir.

Amerikalik psixolog U.Jeyms o‘zining psixologik nazariyasida XX asrning boshlaridayoq shaxs «Men» siymosining eng muhim tarkibiy qismi o‘zini hurmat qilishi haqiqatan ham erishgan yutuqlarining kishi da’vogarlik qilgan, mo‘ljallangan narsalarga munosabati bilan belgilanishi haqida umuman to‘g‘ri fikr bildirgan edi. U surati individning real muvaffaqiyatlarini, maxraji esa shaxs intilishlarini ifoda etadigan formulani: muvaffaqiyatO‘zinixurmat qilish intilishlarni taklif etgan edi. Ma’lumki, surati oshib, maxraji kamayganda kasr kattalashadi. Shu sababli kishi o‘zini xurmat qilishini saqlab qolishi uchun ayrim hollarda eng ko‘p kuch va g‘ayrat sarflashi va o‘zini xurmat qilishini saqlab qolishi shart bo‘lib, bu ko‘pincha murakkab vazifa hisoblansa, boshqa bir yo‘li intilishlarining darajasini pasaytirishdan iborat. Bunda hatto eng kamtarona muvaffaqiyatlarga erishganda ham o‘zini hurmat qilish hissi yo‘qolmaydi.

Psixologik muhofaza faqat intilishlar darajasini pasaytirish hollaridan iborat emas. Bu psixologik qulaylikning buzilishi «Men» siymosining mavjud bo‘lishiga xavf tug‘diradigan his-tuyg‘ularni bartaraf etish va uni mazkur holatlar uchun maqbul va mumkin bo‘lgan darajada saqlab qolish maqsadida shaxs qo‘llaydigan alohida yo‘naltiruvchi tizimdan iboratdir. «Psixologik muhofaza» tushunchasiga yaqin «muhofaza mexanizmlari» tushunchasini psixoanaliz maktabining yetakchisi Z.Freyd ishlab chiqqan edi.U bu tushunchani shaxsni biologik mavjudot deb hisoblaydigan mexanistik falsafa nuqtai nazaridan talqin qilgan edi. Z.Freyd kishining ongsiz instinktlari (asosan shahvoniy hirsi) ongli «Menning muhofaza mexanizmlari», shaxsning «ichki senzurasi» bilan to‘qnashib qoladi va buning natijasida turli o‘zgarishlarga uchraydi, deb taxmin qilarkan, psixologik muhofazaning noto‘g‘ri talqin etilishiga yo‘l qo‘ygan edi. Masalan psixologik muhofazaning mexanizmlaridan biri o‘z maqsadiga erishish yo‘lidagi g‘ovlarni bartaraf eta olmagan va frustratsiyaga tushgan paytda ro‘y beradigan tajovuzkorlikdan iboratdir.Hayot uslubini ishlab chiqishda boshlang’ich nuqta odamning o’zi haqidagi tasavvurlari ekan, o’zini anglashning individual variativligini ko’rib chiqish darkor.

Insonni o’zi haqidagi tasavvurlari, g’oyalari, baholari va xulq-atvor tendensiyalari yig’indisi “Men” konsepsiyasi deb ataladi. Boshqacha qilib aytganda, “Men” konsepsiyasi subyektni o’zi haqidagi eng umumiy ustanofkalari tizimidir. “Men” konsepsiyasi odamni turli sohalarda muvaffaqiyatini va zaif tomonlarini belgilaydi va 3 ta rolni bajaradi.

Birinchidan – shaxsning ichki o’zaro roziligiga erishishga turtki beradi; Ikkinchidan – odamni tajribasini izohlaydi;

Uchincidan – kutishni manbasi bo’ladi.

“Men” konsepsiyasi hamma shaxsiy va xarakterli jarayonlarni muvofiqlashtiruvchisi bo’lib aks etadi. “Men” konsepsiyasi o’zini kelib chiqishiga ko’ra asosan fenotipli havotirni irsiy darajasi va nerv tizimi xususiyatlari bilan mustaxkamlanadigan birlashma. Uni U.Djeyms orginal formulasi bo’yicha hisoblash mumkin. Yoshlikda o’z-o’zini baholash tashqi baholar ta’sirida shakllanadi, bu esa keyinchalik interiorizatsiyalanib o’ziga nisbatan munosabatga aylanadi.

O’z-o’zini baholash shaxsning markaziy tushunchalariga, ularning mag’ziga taalluqli. U ko’p jihatdan shaxsning ijtimoiy moslashuvini belgilaydi, fe’l-atvor va faoliyat regulyatori hisoblanadi. Albatta, shuni ham unitmaslik kerak, o’z-o’ziga baho berish avvalo-boshdan shaxsga xos obyektiv tushuncha emas.O’z-o’ziga baho berishning shakllanishi ijtimoiylashuv jarayonida, faoliyat va shaxslararo aloqalar jarayonida sodir bo’ladi. Sotsium ko’p jihatdan shaxsning o’z-o’ziga baho berishiga tasir ko’rsatadi. Insonning o’z-o’ziga munosabati insonning dunyoga bo’lgan munosabati tizimidagi eng kechki xulosa hisoblanadi. Ammo shunga qaramasdan (balki aynan shu tufaylidir), shaxsning munosabatlari strukturasida o’z-o’ziga baho berish muhum o’rin egallaydi.

O’z-o’ziga baho berish to’g’ridan to’g’ri shaxsning ijtimoiy adaptatsiyasi va dezadaptatsiyasi bilan bog’liq. Voyaga yetmagan qonunbuzarlarning o’ziga-o’zi baho berish haqidagi bugungi ma’lumotlarning ziddiyatli ekanligiga qaramay, o’smirning asotsial va delinkvent fe’li va o’ziga-o’zi baho berishning o’zaro bog’liqligi haqida tasavvurlari amalda umumqabul qilingandir. Bahslar esa asosan qonunbuzarning o’z-o’ziga baho berishi qanday holatda salbiy yoki ijobiy ekanligiga borib taqaladi. Empirik tadqiqotlarga asoslangan va eng keng tarqalgan pozitsiyaga ko’ra, o’smir – delinkventlar, va yoshi katta qonunbuzarlarning ham o’ziga-o’zi baho berishi yuqoridir. Shu bilan bog’liq ravishda qayd etiladiki, shaxsning ijtimoiy dezadaptatsiyasi bilan bog’liq yuqori, noadekvat baho keng ixtilof zonasini yoritadi va ma’lum shart – sharoitlarda delingvent fe’l-atvorning namoyon bo’lishiga olib keladi.

Shu bilan birga eksperimental ma’lumotlarga asoslangan boshqa nuqtayi nazar ham mavjud.Ushbu nuqtayi nazar tarafdorlarining fikriga qaraganda, voyaga yetmagan qonunbuzarlarning o’ziga-o’zi baho berish darajasi boshqa o’smirlarga nisbatan pasroq. Teskari natijalar olingan tadqiqotlarning ko’pchiligi esa, ushbu konsepsiya tarafdorlarining fikricha, metodik nuqtai nazardan to’g’ri emasdir. Bir qator tadqiqotlarda ko’rsatilgandek, yosh jinoyatchilarda hamda “qiyin” o’smirlar bilan shug’ullanuvchi jmoat tashkilotlari e’tiboriga tushganlarda “Men” konsepsiyasi salbiydir. Ushbu yo’nalishdagi ishlarda ko’rsatilganidek, yomon “Men” konsepsiyasi (o’ziga ishonchning zaifligi, rad javobi eshitishdan qo’rqish, o’z-o’ziga baho berishning pasligi) shakllangach, fe’l-atvorning buzilishiga olib keladi.Bunda salbiy “Men” konsepsiyasining quydagi ta’sirlari ajratib ko’rsatiladi.

"Men" - konsepsiya (lot. coneeptio - qabul etish - odamning o’zi to’grisida nisbatan barqaror, aniqlangan, o’z kechinmalarida ifodalanadigan taassurotlar tizimi.

Frustrasiya (yunon, frustration - aldanish, behuda ko’rish, xafagarchilik, rejalaming izdan chiqishi) - kishining maqsadga erishish yo’lida uchraydigan, ob'ektiv ravishda yengib bo’lmaydigan yoki sub'ektiv ravishda shunday tuyuladigan qiyinchiliklar tufayli paydo bo’ladigan psixik holati.
Shaxs - ijtimoiy munosabatlarga kiruvchi va ongli faoliyat bilan shug’ullanuvchi betakror odam.
Ehtiyoj - odam va hayvon faolligining asosiy manbai, aniq sharoitlar bilan bog’liq zaruriyatning ichki holati.

2017 yil 13 mart kuni “Xalqaro munosabatlar” fakulteti 3 bosqich talabalari uchun ochiq ma’ruza darsi tashkil etildi. Ma’ruzaga O‘zbekiston psixologlari assotsiatsiyasi a’zosi, psixolog, psixiatr-narkolog, psixoterapevt, oliy toifadagi vrach Liliya Javdatovna Muzaffarova taklif etildi. Ma’ruzadan ko‘zlangan maqsad – talabalarga “Men-konsepsiyasi” doirasida bilimlar berish, o‘zini o‘zi anglash san’atiga ega bo‘lish, o‘z imkoniyatlarini baholashga qaratilgan amaliy tavsiyalarni berishdir. Ma’ruzachi talabalar diqqatini mavzuning tayanch iboralariga qaratdi. Xalqaro munosabatlar sohasida mutaxassislarni tayyorlashning ijtimoiy-psixologik jihatlarini yoritib o‘tdi. Shu bilan birgalikda insonning o‘zini anglashi kategoriyasiga, subyekt sifatida jismoniy va ruhiy imkoniyatlarini tushunib yetishiga, shaxsiy qadriyatlarini baholay olishiga, o‘zini ijobiy va munosib ravishda jamiyatda namoyish etishi bilan bog‘liq bo‘lgan ilmiy-nazariy tushunchalarga urg‘u berdi. “Men-konsepsiyasi”ning asosini tashkil etuvchi - “Men-haqiqiy” va “Men-ideal” iboralariga to‘htalib o‘tdi. Insonning jamiyatda o‘z o‘rniga ega bo‘lishi, muvaffaqiyatlarga yetishi va ichki zahiralaridan samarali foydalanishi bilan bog‘liq bo‘lgan muammolarga e’tibor qaratildi. Taklif etilgan mehmon mavzuga doir ko‘plab misollar keltirdi va bu borada qimmatli maslahatlar berdi. Ma’ruza so‘ngida talabalar o‘zlarini qiziqtirgan savollari bilan murojaat etdi va kerakli bo‘lgan maslahatlarga ega bo‘ldi.