Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti fizika matematika fakulteti
Yüklə 0,92 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
GLOSSARIY
№ O’zb ekcha Inglizcha Lug’aviy ma’nosi 1.
1 Spekt
r Spectrum Oq yorug’likning tarkibiy qismi
2. 2 Issiql ik Neat
warmth heat rash Tashqi ta’sir natijasida zarralarning tartibsiz harakati 3.
3 Yoru
g’lik sochuvchi Luminance O’zidan nur chiqaruvchi jism 4.
4 Foto
metriya Photometry Yorug’lik qonunlarini o’rganuvchi bo’lim 5. 6
rsiya Dispersion (sochilish) Yorug’lik to’lqin uzunligining modda sindrish ko’rsatkichiga bog’liqligi 6. 7
a Optical
Yorug’likning tabiati, xossalarini o’rganuvchi fan (ko’rish) 7.
9 Yoru
g’lik tezligi Glimpse
speed Elektromagnit to’lqinlarni fazoda tarqalishi (c=300000 km/s)
8.
Energ iya Energy
Ish bajara olish qobilyatiga aytiladi 9.
elektir photoelectri c exposure meter Yorug’lik ta’sirida elektr toki hosil bo’lishi 10.
1 Elekt
r toki Electricity Zaryadli zarrachalarning tartibli harakati 11. 2
r lampochkas i Bulb
Elektr toki istemolchishi 12.
3 Kond
ensator Condenser Elektr sig’imni tuplovchi qurilma
13. 4 Qarsh ilik Resistance Elektr tokiga tusqinlik qiluvchi elektr kattalik 14. 5
lanish Eltension Elektr kattalik bo’lib, elektr kuchlarning bajargan ishining zaryadga bo’lgan nisbati bilan aniqlanadi 15. 6
Vine Vaqt birligi ichidagi zaryad miqdori 16.
7 Energ
iya Energy
Ish bajara olish qobilyatiga aytiladi 17. 8 QTE M
tuganmas qayta tiklanuvchi energiya manbalari ni yaratib qo’ygan
18. 9 LED lampasi Ligxt
Emission Diod Yorug’lik taratuvchi diod deganidir 19.
1 Spekt
r Spectrum Oq yorug’likning tarkibiy qismi
20. 2 Issiql ik Neat
warmth heat rash Tashqi ta’sir natijasida zarralarning tartibsiz harakati 21.
3 Foton
Photon Yorug’lik zarrasining eng kichik qismi 22.
4 Foto
metriya Photometry Yorug’lik qonunlarini o’rganuvchi bo’lim 23. 6
bombasi A-bomb
Yadro reaksiyasi natijasida harbiy maqsadda foydalanish 24. 9
o energiyasi Nuclear
energy Yadro reaksiyasi natijasida ajralib chiqadigan energiya 25.
Energ
iya Energy
Ish bajara olish qobiliyatiga aytiladi 26.
nish Radiation Radioaktiv moddalardan ko’zga ko’rinmas nur chiqarish 27.
шrilish Go to ruin fail to the ground collapse Radioaktiv elementlarning bo’linishi 28.
ER” Lazier
Elektromagnit nurlanishni majburiy kuchaytirish degan ma’noni anglatadi 29.
Lazer
rezonatorlar Lazier
Lazerlarning rezonatorlari optik tizim bo’lib, turg’un elektromagnit to’lqin hosil qilish va elektromagnit to’lqinni kogerent kuchaytirish imkonini beradi
30.
Geliy -neon lazeri
Gazli lazerlar majmuasi, gaz aralashmasi to’ldirilgan gazorazryadli nay lazerning asosiy qismi bo’lib xizmat qiladi 31.
Energ
iya Energy
Energiya deb, mexanizmlarning ish bajara olish qobilyatiga aytiladi 32.
Quvv
at Power
Quvvat deb, vaqt birligi ichida bajarilgan ishga aytiladi 33.
Gene rator Generitr Mexanik energiyani elektr energiyaga aylantirib beruvchi qurilma 34.
Geote
rmal energiya Geytermil energy
Geotermal energiya – (geo- suv, termal-isitkich) neft, ko`mir, gaz, atom energiyalari kiradi 35.
Energ
iya Energy
Energiya deb, mexanizmlarning ish bajara olish qobilyatiga aytiladi 36.
Quvv
at Power
Quvvat deb, vaqt birligi ichida bajarilgan ishga aytiladi 37.
rator Generator Mexanik energiyani elektr energiyaga aylantirib beruvchi qurilma 38.
IES
TES Issiqlik elektr stansiyasi 39.
rmal energiya Geotermal energy
Geotermal energiya – (geo- suv, termal-isitkich) neft, ko`mir, gaz, atom energiyalari kiradi
Bugun tobora rivojlanayotgan mamlakatimiz sanoatini va zamonaviy ishlab chiqarish sohalarini polimer mahsulotlarsiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Bu ehtiyojni qondirish uchun ilmiy tadqiqot ishlari va nanotexnologik ishlanmalarni muvofiqlashtirish asosida nanotizimlar hamda nanomateriallar sanoatini yaratish zarurati yuzaga kelmoqda. O‘zbekiston Fanlar akademiyasining Polimerlar kimyosi va fizikasi institutida nanotexnologiya yo‘nalishida olib borilayotgan tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishi ushbu ustuvor vazifalarni hayotga tatbiq etishga yo‘naltirilgan. Shu maqsadda polimer tizimlarda nanozarrachalar va nanotuzilmalarning shakllanishi, ularning yaratilishi, materiallarning maxsus xossalarida namoyon bo‘lishini o‘rganish hamda undan amalda samarali foydalanishga oid tadqiqotlar olib borilayotir. Mazkur institutdan ma’lum qilishlaricha, bunday fundamental tadqiqotlar allaqachon o‘zining yuqori samaradorligini namoyon etmoqda. Qator loyihalar bo‘yicha muhim natijalarga erishildi, xususan, tabiiy va sintetik polimerlardan nanopolimer tizimlar ajratib olindi. Ma’lumki, qishloq xo‘jaligi ekinlariga zararkunandalar, hasharotlar va kasalliklarga qarshi bir necha bor kimyoviy ishlov beriladi. Hozir amalda foydalanilayotgan bunday vositalar asosan chetdan valuta evaziga olib kelinadi. Qolaversa, ularning foydali jihatlari bilan birga atrof-muhitga muayyan salbiy ta’siri ham bor. Shu bois institut olimlari bunday vositalarni mahalliy xomashyo va texnologiyalar asosida ishlab chiqarish bo‘yicha tadqiqotlar olib bormoqda. Masalan, ipak qurti g‘umbagidan ajratib olinadigan “O‘zxitan” preparati ekologik sof va samaradordir. Nanotexnologiyalarning muhim xususiyatlarini o‘zida namoyon etuvchi ushbu ixtiro amaliy sinovlardan muvaffaqiyatli o‘tdi. “O‘zxitan” bilan ishlov berilgan ekinlarning mahsuldorligi, urug‘ning unuvchanlik xususiyati, kasallik, zararkunandalar va murakkab iqlim sharoitlariga bardoshliligi bir necha barobarga oshdi. Tabiatga mutlaqo zararsiz ushbu vositaning o‘zi esa tuproqqa singib ketadi. Hozirgi kunda bu preparatdan oziq-ovqat sanoati va tibbiyotda ham samarali foydalanilmoqda. – Olimlarimizning yana bir muhim ixtirosi polimer tizimlar asosida yaratilgan, g‘o‘za parvarishida muhim o‘rin tutuvchi “Polidef” vositasidir, – deydi Polimerlar kimyosi va fizikasi instituti direktorining o‘rinbosari Abdushukr Sarimsoqov. – Xorijda ishlab chiqarilayotgan shunday vositalar ekologiyaga salbiy ta’sir etishi barobarida ochilmagan ko‘saklarni quritadi. “Polidef” sepilganda esa g‘o‘zadagi ko‘raklar qurimaydi, tuproqqa ziyon yetmaydi. Mamlakatimizning qator viloyatlaridagi fermer xo‘jaliklarida olib borilgan sinov-tajriba ishlarida uning samaralari yaqqol namoyon bo‘ldi. Davlat kimyo komissiya ushbu ixtironi sinovdan o‘tkazib, ishlab chiqarishga ruxsat berdi. U mamlakatimizning mahalliylashtirish dasturiga kiritilib, «Farg‘onaazot» ochiq hissadorlik jamiyatida ishlab chiqarilmokda. Davlatimiz rahbari tomonidan soha rivojiga qaratilayotgan doimiy e’tibor tibbiyotda ham samarali ixtirolarni yaratish va amalga tatbiq etish imkonini berayotir. Ana shunday muhim ishlanmalardan biri “SelAgripp” preparati farmakologik xususiyatlari jihatidan xorijiy dori vositalaridan aslo qolishmaydi, narxi esa bir necha barobar arzon. Hozirgi kunda poytaxtimizdagi “Radiks” ilmiy ishlab chiqarish korxonasida ishlab chiqarilayotgan ushbu preparat gripp kasalligining oldini olish va davolashda samaralidir. Shu kunlarda olimlarimiz “SelAgripp”ning pediatriya sohasida qo‘llaniladigan turlarini yaratish yuzasidan izlanish olib bormoqdalar.
Kuyish oqibatida kelib chiqqan va bitishi qiyin yaralarni davolash tibbiyotning dolzarb muammolaridandir. Hozir bu jarayonda tibbiyotimizda xorijdan olib kelinayotgan plyonka qoplamalardan foydalanilmoqda. Mahalliy xomashyo asosida yaratilgan plyonka qoplama bu borada bir qancha afzalliklarga ega. Xususan, bu vosita jarohat joyiga bog‘langach teriga singib ketadi. Uning tarkibidagi nanotuzilmali kumush zarrachalari jarohatni tez va samarali davolash, bemorning immun tizimini kuchaytirish imkonini beradi. Respublika shoshilinch tibbiy yordam ilmiy markazi mutaxassislari kuyish asoratlarini davolashda qo‘llanilayotgan ushbu ixtironing shifobaxshligini alohida e’tirof etdilar. Nanotexnologiya sohasidagi izlanishlarning yuksak natijalari dermatologiya, pulmonologiya va ftiziatriya sohalarida ishlatiladigan inson vujudiga beziyon shifo vositalarini yaratishda ham yaxshi samara bermoqda. Institutda tabiiy polimerlar bilan bir qatorda sintetik polimerlardan foydalanishning istiqbolli yo‘nalishlariga oid izlanishlar ham ko‘plab muhim ixtirolarga asos bo‘lmoqda.
Kelajak fani bo‘lgan nanofan va nanotexnologiya yo‘nalishidagi bunday tadqiqotlarda yoshlar ham o‘z salohiyatini namoyon etayotir. Ular jahonning taraqqiy etgan mamlakatlarida bo‘lib o‘tayotgan xalqaro anjumanlarda faol ishtirok etib, ilm-fanimizning bunday muhim natijalarini dunyo ilmiy jamoatchiligi o‘rtasida keng namoyish etmoqda. Iqtidorli yigit-qizlar safini kengaytirish maqsadida institutda yurtimizning boshqa ilmiy-tadqiqot muassasalari, oliy o‘quv yurtlari bilan mustahkam hamkorlik aloqalari o‘rnatilgan. Yurtimizda nanotexnologiyalarni rivojlantirish, ilmiy-intellektual salohiyatni rivojlantirish, ilmiy-texnika bazasini takomillashtirish va xalqaro aloqalarni kengaytirish borasida amalga oshirilayotgan bunday keng ko‘lamli ishlar mamlakatimizning yanada rivojlanishiga xizmat qiladi.
Gibrid reaktor elektr quvvatini qayta ishlaydi, ammo bu uning asosiy vazifasi emas. Bu boradagi muhimlik shundaki, yangi turdagi qurilma amaldagi AESga nisbatan xavfsizroqdir. Fiziklarga yadro chiqindilarini qayta ishlash usullarining ko‘pi ma'lum. Ushbu soha mutaxassislari "chiqindi" atamasini unchalik yoqtirmaydilar. Ammo bir tipdagi reaktordan ajralib chiqqan qoldiqni ikkinchi tip uchun yoqilg‘i sifatida qo‘llash mumkinligini ham biladilar. Soha odamlari ko‘p yillardan beri so‘nggi yaroqsiz chiqindilarni o‘n yil davomida yerostida saqlash usulidan yaxshirog‘ini orzu qilib kelardilar. Xo‘sh, niyatlar amalga oshdimikan? Olimlar yaqinda yaratilgan yangilik shu savolga ijobiy javob bo‘la olishini ta'kidladilar. Ma'lumki, AES ishlashi davomida tarkibida uzoq vaqt yashab qoluvchi radioaktiv elementlar mavjud transuranli chiqindilar ajralib chiqadi. Bu yadro quvvatini yomon ko‘radigan tabiat himoyachilarining birinchi darajali muammosi hisoblanadi. Parnik gazlari va boshqa boshog‘riqlar yuqoridagining oldida holva. Shu kungacha bu borada yaratilgan yechimlarning birortasi ideal darajaga ko‘tarila olmagan edi. "Agar kimlar uchundir tabiatni sevish mushkul bo‘lsa va qimmatga tushsa, marhamat qilib asrlar emas, balki mingyilliklargacha chidamli chiqindixona barpo eting. Shunda six ham kuymaydi, kabob ham", - deyishadi "yashillar". Tabiatshunoslarning gapiga quloq solgan atom quvvati bilan shug‘ullanadiganlarning ayrimlari bu boradagi eng mos joy deb AQShdagi Yukk tog‘ini tanlashdi. U yerda 10 mlrd. dollardan ortiq narxga baholanayotgan loyiha qad rostlashi rejalashtirilgan. Maqsad - ko‘p tizimli yerosti yo‘llaridan iborat, to‘liq avtomatlashtirilgan, devorlari titandan bo‘lgan bir nechta qatlamli inshoot barpo etib, u yerda nurlangan yoqilg‘ini saqlash. Ammo chiqindilarni kosmosga jo‘natish yoki Yer qobig‘iga ko‘mish haqida gapirish qandaydir ekzotik ertakka o‘xshaydi. U holda yana takliflar bormi? AQShning Texas universitetida olim Mayk Kotschenreyter boshchiligidagi tadqiqotchilar guruhi gibrid ko‘rinishdagi sintezparchalanish qurilmasini yaratdilar. Markazida neytron manbai mavjud bo‘lgan va sintez reaktsiyasiga asoslanib ishlovchi CFNS(Compact Fusion Neutron Source) reaktori yengil suv bilan faoliyat yurituvchi odatiy AESlardan ajralib chiqadigan transuran chiqindilar yordamida ishlaydi.
1. Alixonov B. B., Xo'jaev A. J. “Ekologik habarnoma” O'zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish davlat qo'mitasi 2008 yil №2 son 18- 21 betlar. 2. Muqimov K. “Vodorod energetikasi” Marifat, 2007.11.12 3. Kapitsa P. L. Eksperiment. Teoriya. Praktika. M. Nauka, 1997. 4. O.Quvondiqov, SamDU professori, fizika-matematika fanlari doktori, 5. E.Arziqulov, fizika-matematika fanlari nomzodi, dotsent, 6. J.Ro‘zimurodov, aspirant “Ma’rifat” gazetasidan olindi. 7. R.Safarova “Quyosh energiyasi mujizalari” “Ekologik habarnoma” 2010 y. 4 son. 8.
Muradov SH.O., Panjiyev U.R. “EKOLOGIYA” (ma’ruzalar matni) Qarshi - 2007 9. A.P. Baskakov “Teplotexnika”M.Energoizdat-2005 , Internet 1. Grabovskiy R.I. Fizika kursi. T. : O’qituvchi, 1973. 2. Norboyev N., Arg’inboyev H., Abdullayev X. Fizikadan amaliy mashg’ulotlar. T.: Mehnat, 1993. 3.
Remizov A.N. Tibbiy va biologik fizika. T.: Ibn-Sino nashriyoti, 1992. 4.
Nazarov O’.Q. va boshqalar. Umumiy fizika kursi: Mexanika va molekulyar fizika. T.: O’zbekiston, 1992. 5. Savelyev I.V. Umumiy fizika kursi. I tom. Mexanika. T.: O’qituvchi, 1975. 6. Savelyev I.V. Umumiy fizika kursi. III tom. Optika, atom fizikasi, atom yadrosi va elementar zarralar. T.: O’qituvchi, 1976. Fizika mikromira. Malenkaya ensiklopediya. M.,198 .
Yüklə 0,92 Mb. Dostları ilə paylaş:
|