Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O'RTA

MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI

AJINIYOZ NOMIDAGI NUKUS DAVLAT

PEDAGOGIKA INSTITUTI

Boshlang’ich ta’lim fakulteti

Boshlang’ich ta’lim va sport-tarbiyaviy ishi yo’nalishi

3v-guruh talabasi Xaytbaeva Nasibaning

“Ona tili va bolalar adabiyoti” fanidan

Mustaqil ishi

AbdurahmonAkbar

(1962-2015)

Reja:

1. 
   AbdurahmonAkbarninghayotyo'li;
   
2. 
   A.Akbarijodi, asarlari;
   
3. 
   A. Akbarningrang-barangshe'riyati.
   

OʻzbekbolalaradabiyotirivojigasalmoqlihissaqoʻshganAbdurahmonAkbar 1962-yil 22-aprelda ToshkentviloyatiYangiyoʻltumanidagiNiyozboshiqishlogʻidaziyolioiladatugʻildi. OʻzbekistonMilliyuniversitetiningjurnalistikafakultetikechkiboʻlimida (1979–1987) tahsiloldi. Armiyaxizmatiniquruvchiaskarlarning “Stroitel” (“Binokor”) gazetasida (1981–1983) adabiyxodimsifatidaoʻtadi. Xizmatdanqaytgach, Yangiyoʻltumanidagi 25-maktabda onatilivaadabiyotifanidan (1985–1986) darsberdi. 1986 yildanumriningoxirigacha “Choʻlpon” nomidagibolalarnashriyotimatbaaijodiyuyidaxizmatqildi.

AbdurahmonAkbarningilkkitobi 1987 yilda, “Kichkintoyvapaxtaoy” nomibilanbosilibchiqdi (M. Qodirovbilanbirgalikda). Shundansoʻng “Soʻzlovchiyomgʻir” (1990), “Ehtiyotkortoshbaqa” (1991), “Yozningtugʻilgankuni” (1992), “Oʻyinqaroqbulutcha” (1996), “Oʻrdakcham” (2005), “Jonlisavatcha” (2005), “Uyquchiningtushlari” (2006), “Gonzikolibkelgandori” (2006), “Engkattamehr” (2006), “Niyozboshistiqbolsari” (2007), “Bolalarbogʻchasiuchunsevimliertaklar” (2009), “Meningdoʻstimkompyuter” (2010) nomli 15 danortiqsheʼriy, adabiy-badiiyvatarjimakitoblarichopetildi. 1991 yili “Ehtiyotkortoshbaqa” nomlikitobiUsmonNosirnomidagimukofotgasazovorboʻldi.

AbdurahmonAkbartarjimasida “Texnikaningkattaensiklopediyasi”, “Kichkintoylaruchunjonivorlarningkattaensiklopediyasi”, “Jonivorlarningkattaensiklopediyasi”, “Jajjikichkintoylaruchunbilimlarningkattakitobi”, “Maktabgachayoshdagibolalarensiklopediyasi”, “Sehrliqirollikoroli”, G. X. Andersenning “Ertaklar” kitobi, “Jajjikichkintoylaruchunensiklopediya” debnomlangankichikyoshdagioʻquvchilargamoʻljallanganilmiy-maʼrifiy, badiiykitoblarnashretildi.

Shoirningsheʼrvatarjimalariboshlangʻichsinfoʻquvchilarining “Onatili”, “Oʻzbektili”, “Oʻqishkitobi”, “Atrofimizdagiolam”, “Odobnoma” kabidarsliklaridan, shuningdek, kasb-hunarkollejlarioʻquvchilariuchunnashretilgan “Bolalaradabiyoti” darsligiva “Oʻzbekbolalaradabiyoti” antologiyasidanjoyoldi.

AbdurahmonAkbar 2006 yili “OʻzbekistonRespublikasidaxizmatkoʻrsatganmadaniyatxodimi” unvonibilantaqdirlangan.

 AbdurahmonAkbarijodirang-barangmavzuda, shirali, taʼsirliyozilganligibilanajralibturadi. Aksariyatsheʼrlariningqahramonlarikoʻngillariosmonkabimusaffo, shaloladekquvnoq, orzularibuloqlarsuvidektoza, shamoldektinimbilmaydiganbolakaylarekanliginingguvohiboʻlasiz.

Kichkintoylardunyonioʻzgachaidrokqiladilar. Kattalaruchunoddiytuyulgannarsalarularkoʻzoʻngidafojialikoʻrinishi, kattalaruchunogʻriqlivaarmonlituyulganyechilmasmasalalaresaularnazaridaoddiy, yechiminitopishiqiyinemas. Masalan, manabusheʼriyparchadagikabi:

Menikoʻrsatogʻamningkoʻzlarigayoshkelar,

Botirim, polvonimdebopichlabyuraruzoq.

Yoshidadajonimdananchakichikboʻlsa-da,

Gʻoʻzasikabirangpar, paxtasideksochioq.

Ona, togʻamningnegabittahambolasiyoʻq?

Qiliqlari, yuzlarimengarosaoʻxshaydi,

Mengaoʻxshabarazchi, mengaoʻxshabhazilkash.

Ammobittagapigasiratushunolmayman,

Nimaydi, ha, “Bunchalar, bunchalarqiyinyashash?”

Ona, togʻamningnegabittahambolasiyoʻq?

Shoirnnig “Iltimos” debatalgansheʼriningadabiyqahramonitogʻasiningushalmaganarmonigamanabuyoʻsindanuqtaqoʻyishgabelbogʻlaydi:

Ertakdagiparilarsarvqomatdesalar,

UlardangoʻzalderdimLobaroykennoyimni.

Kasalboʻlibqolasizyigʻlayversangizagar,

Desamhamkoʻzinyoshlabsolibberdijoyimni,

Ona, togʻamningnegabittahambolasiyoʻq?

Akam, opachalarimxafaboʻlishsaboʻlar,

Meningaytganimgahambirborginakiringlar,

Koʻnmasangizagardauydanqochibketaman,

Menikichiktogʻamgaoʻgʻilqilibberinglar.

Ona, togʻamningaxirbittahambolasiyoʻq.

BuAbdurahmonAkbarningarmonhaqidagisheʼri:

AʼlochiqizediNigora,

Darslaridansiraqolmasdi.

Ahvolsoʻrabborganpaytimiz –

U oʻrnidanturaolmasdi.

Shoirsheʼrlariningikkixususiyatimazkursatrlardayaqqolnamoyonboʻladi. Birinchisi: Nigoraningdarslardansiraqolmasligi, lekinuningyuraolmasligizamiridailojsizlik, taqdirningachchiqhaqiqatiyotadi. Vaikkinchixususiyat – bolalarsheʼriyatidahamtabiattasvirinivoqealarrivojibilanuygʻunlikdaberish:

Sogʻaymadisinfdoshimiz

Oxirgikunqoraygandaqosh.

…Derazadabizlarkeltirgan

Atirgullarqolgandisoʻlib…

Armonvailojsizlikkasheʼrningsoʻnggimisralarigoʻyosoʻngginuqtaniqoʻygandekboʻladi:

Koʻzimizniqizartirdigʻam,

Qalbimizdanarmonketmadi.

Koʻtarayliktobutindesak,

Boʻyimizyetmadi, yetmadi…

Bukabiqarama-qarshiliklarkoʻplabshoirlarningijodigaxos. Asosiyfikrbuemas. Asosiysishundaki, AbdurahmonAkbaroʻzijodiyizlanishlaribilanhozirgizamonoʻzbekbolalarsheʼriyatigalirikkayfiyatvabolakechinmalariniqahramontilidanberishningoʻzigaxosuslubiniolibkirdi.

Shoir “Qoʻrqqangaqoʻshakoʻrinar” nomlisheʼridabolakaylarnimard, botirvaziyrakboʻlishgadaʼvatetadi:

Kechkirib, koʻkdahali

Oykezmaganpallada,

Nornikuchukquvlabdi

Sukuttoʻladalada.

Yetibolsatishlaydi

Deganxayolgaborib,

ChopibdiNorbechora

Oyogʻinqoʻlgaolib.

Ortdaqolibdidala,

Ortdaqolibdiariq.

Toshkoʻchagayetganda

Toyibketibdiqattiq…

Koʻzinochibqarasa,

Yuragiuribduk-duk,

OʻzinLaychasiemish

Oʻsha… “quvlagan” kuchuk.

TaniqliadabiyotshunosRahmatillaBarakayevningAbdurahmonAkbarijodigaberganbahosihameʼtiborgaloyiq. Muallif “Istiqloldavribolalaradabiyoti: anʼana, vorislikvaizlanish” nomlitadqiqotidashoirijodiningquyidagiqirrasigaalohidaeʼtiborqaratadi: “AbdurahmonAkbarningmumtozadabiyotimizdagiqofiyalinasr (saj)nieslatuvchi “Shoirdadamhaqidasheʼriyhikoyalar” turkuminisheʼriyshaklgasigʻmaganfikrlartizimideyishtoʻgʻriroqboʻlaredi. Abdurahmonbusheʼrlaribilanbolalaradabiyotimizgafikrlovchi, oʻychanbolatimsoliniolibkirdi. Beshsheʼriyhikoyadantarkibtopganturkumshoirdadasiningarmon-u iztiroblarini, dard-u tashvishlarinieshitibqolib, jajjiyuragigasigʻdiraolmay, toʻlqinlanibsoʻzlayotganbolakaytilidanhikoyaqilinadi. Jumladan, “Dadamningqalbi” sheʼriyhikoyasidashundaydeyiladi:

“Armonuyasimishdadamningqalbi, dadamningqalbidakularmishsevinch. Dadamningqalbidaummonboremish. Boremishdadamningqalbidailinj.

Yozganuch-toʻrtsheʼridadamqalbiningtopganquvonchi-yuozoriemish. Dadamningyuragidunyokoʻrmagansonsizfikrlarningmozoriemish…”

Ichkiqofiyalanishgauygʻunboʻlgansoʻztakrorlarivabolakayningmoʻjaztaxayyulolamigasigʻmagannogahoniyqiyoslarushbuturkumgamansubsheʼriyhikoyalarningshaklanvamazmunanmukammalliginitaʼminlaydi.

A. Akbarningshakliyizlanishlarihameʼtiborgamolik. Uningraqamlisheʼrlarikichikmaktabyoshidagibolalarsheʼriyatiniyangichashaklvamazmunbilanboyitdi:

“Aka, qanday yuribsiz,

Sozketyaptimixizmat?

Askarlikkakoʻnikib

Ketgandirsizbatamom.

Buvim, qoʻni-qoʻshnilar

Sizgayoʻllashdisalom.

Quchooq-quchoqchuchmoma

Teribqaytsakadirdan.

Koʻchamizninomlashib,

Ketishibdiyangidan.

“Ul. Zarechnaya” emas,

Bilibqoʻying, aka, siz,

Endibizninguy-hovli

“1lik” koʻcha, 18!

“Paxtakor” hamketma-ket

Qilibturibdizafar.

lmas, 3ta, toʻpurdi

Ilhomkechagisafar…

(“Salomxat”)

Sinchkovbolalarningtiyraknigohibahordatabiatninggulochibyangilanishi, adirlardanbolalarningzavq-shavqbilanquchoq-quchoqchuchmomalarteribkelishlaribormi, Mustaqilliksharofatibilankoʻchalarimiznomlarimilliylashgani (“3apeuHan” emas – “Birlik”) bormi, “Paxtakor”ningketma-ketzafarquchayotganibormi, aslidayoshbolaqiyofasigamusavvirshoirninggʻaroyibmoʻyqalamichizayotganturfachizgilardir…

Bundaysheʼriyusuloʻzbekbolalaradabiyotiuchunyangilik. Busheʼrlarningoʻzigaxosligihaqidafikryuritilganda, dastavval, ijodiyizlanishmahsulisifatidabaholashjoiz. Zero, yoshkitobxonsheʼroʻqirekan, hattouninggʻayritabiiyshaklidanhamzavqtopadi. Harflarraqamlarbilanuyqalashibketganbundaysheʼriyusulyoshkitobxonuchunhamhayratli, hamqiziqarlitopilma.

ShoirningijodinikuzatganadabiyotshunosZamiraIbrohimovaAbdurahmonAkbarninghayotiyvoqeavaxayoliytasavvurlardantaʼsirchanmanzaralaryaratganihaqida, jumladan, shundayyozadi: “Bumanzaralarxuddiaqllifarzandoilagafayz-baraka, ota-onagarahmatolibkelganday, koʻngillardamamnuniyattuygʻularinipaydoqilib, yoshkitobxonningxayolotolaminiboyitadi, kengaytiradi: oʻquvchichirildoqlarningsokinoqshomnitoʻldiribkuylashlaridaosoyishtalikgashtinianglagandek, yogʻganyomgʻirtomchilaridagimoʻjizanituygandek, asalari, chumolilarningmehnatigaxosgoʻzallik, fayzziynatnikoʻrgandekboʻladi”.

Yettiqalam, yettirang,

Yettiohang – kamalak.

Qayerlardayuribsan,

Quyosh – sochijamalak?

Qalamlaringtopildi,

Qalamdonniqoʻyatur,

Kel, quyoshjon, tezroqkel.

Rasmchizibberbizga,

Oʻchirgʻichingboʻlaryel…

Millionyilki, ahvolshu,

Yerliklarkutibtolar.

Qalamlarborpaytda

Quyosh “yoʻqolib” qolar.

Bulut – qogʻozhamtayyor.

Sanʼatingdanbahramand

Boʻlaylikbizlarbirbor.

(“Kamalak”)

Bolalarolamidamaydavaahamiyatsiznarsalaruchramaydi, yaʼnikattalarmutlaqonazargailmaydigan, eʼtiborbermaydigan, ularuchunahamiyatsizkoʻringannarsalarbolanazaridaoʻzgacha, ajibbirqiyofadajonlanadi. Masalan, jajjiZeboxonbirinchimartaqoʻshaloqgiloslarnikoʻrib, ularningoʻrtoqboʻlibolishganidan (“Oʻrtoqlar”) quvonadi. YokiSevinchoyissiqchoydankoʻtarilayotganbugʻnikoʻrib “choyimuchibketayapti” deb (“Sevinchoyhaqidasheʼr”) hayratlanadi. Yulduzoyesaoʻzigayoqqanfaslhaqidasamimiyatbilan “Yozdayozfasli, kuzdaboʻlsakuz” (“Engtoʻgʻrijavob”) debkoʻnglidaginiaytadi.

Darhaqiqat, ularningdunyosidayolgʻonyoʻq. Shoirbolalikningmusaffoolamiharkuniquvonchlarga, kashfiyotlargatoʻliqekanligininozikdidbilankuzatadivamahoratbilanbadiiyqiyofalardagavdalantiradi: GilosqoqibbergandimZeboxongaerinmay.

Oldigaqoʻshalogʻi

Qarang, tushibqolibdi.

QiqirlarZebogina

Ularniqoʻldanqoʻymay:

– Dada, giloslarimiz

Oʻrtoqboʻlibolibdi!

(“Oʻrtoqlar”)

Shoirkoʻpginasheʼrlaridahayotning “anglabboʻlmasmurakkab” tomonlarihaqidagifikrlarniilgarisurishgaintiladi. “Yolgʻizfarzand”, “Umidhaqidasheʼr”, “Iltimos”, “Chivin” kabisheʼrlaridanafaqattabiatni, bolalarnihamasrash, qadrlashkerakligikuyunchaklikbilanuqtiriladi. Busheʼrlargaxosumumiyxususiyatshundaki, ulardakattalaradabiyotimavzusigadoirinsoniydardlaraksetgan. Shoiryoshkitobxongaishonadi, uningnimalarnidirtushunmayqolishidanchoʻchimaydi.

Soʻzimiznimuxtasarqilibaytadiganboʻlsak, AbdurahmonAkbarqalamigamansubsheʼrvatarjimalardabolalardunyosigachuqurroqkiribboriladi, ulardafikraniqvaloʻndaifodalanadi. Asarlartiliningsoddavaravonligi, tasvirvositalariningpuxtaligi, jahonbolalarsheʼriyatiningengyaxshianʼanavausullarini, shakllarinioʻzidaomuxtaqilganligibilannafaqatyoshkitobxonlar, shubilanbirgakattayoshdagiadabiyot, sheʼriyatmuxlislarieʼtiborinihamtortaoladi. Yoshlarningbarkamollikda, bugunningvakelajakningegasiekaninihisetibulgʻayishlarigakoʻmakberadi.