75
o’tkaza oladigan kishilarga sodiq bo’lsa, u holda nazoratning mo’’tadil ishlashiga
hech qanday kafolat yo’q”. Mantiqan qaraganda, “mustaqil nazorat” deganda
Massa auditorlikni nazarda tutayapti. 1874 yilda D.Massa Italiyada birinchi
buxgalteriyaga oid jurnalni chop eta boshladi. Bu jurnal keyingi 30 yil davomida
nashr etilib turdi.
Boshqa italiyalik olim Fabio Besa (1845-1923 yillar) fikricha, hisobning
maqsadi – baho berish, uning predmeti - boyliklar, buxgalteriya hisobining o’zi esa
nazorat to’g’risidagi fandir. Xo’jalik jamiyatning bir qismi va u xo’jalikda band
bo’lgan kishilar manfaatlari asosida bo’lib olingan. Har bir xo’jalikda F.Besta uch
turdagi vazifani ajratib ko’rsatadi. “Xo’jalik nazorati korxonada ishlayotgan har bir
ishchini o’z ixtiyoriga qarshi bo’lsa-da, halol bo’lishga majbur qilishi lozim.
Hisobchilik xo’jalik nazorati to’g’risidagi fan bo’lishi lozim”. Buxgalteriya hisobi
va xo’jalik nazoratini o’zaro tenglashtirar ekan, u uch xil nazoratni ajratib
ko’rsatadi: dastlabki, joriy va keyingi.
Garchi italiyalik olimlar asosan buxgalteriya hisobini rivojlantirish bilan
shug’ullangan bo’lsalar-da, ammo ularning mulohazalarida auditni rivojlantirish
bo’yicha ham fikrlar mavjud. Shaharlar, fabrikalarning rivojlanishi, shuningdek,
savdo munosabatlarining kengayishi bilan tavsiflanuvchi 1600-1800 yillardagi
iqtisodiy o’zgarishlar hisobga nisbatan yangi talablarni yuzaga chiqardi. Bu
o’zgarishlar mulkka bo’lgan egalik huquqi va iqtisodiy ma’noda foyda va
zararlarni aniqlashni asosiy masalaga aylantirdi. Audit ham eshitish jarayonidan
yozma hujjatlarning batafsil tahliliga va tasdiq etuvchi guvohnomalar tadqiqotiga
aylanib bordi.
Dostları ilə paylaş: