Aksiyadorlik jamiyati va hususiyatlari

2. Aksiyadorlik jamiyatlarining vujudga kelishi va rivojlanish evolyutsiyasi
Aksiyadorlik jamiyatlari bir necha asr davomida tadbirkorlikning rivojlanishi natijasida yuzaga kelgan biznesning tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi. Ungacha ishlab chiqarish hajmining o‘sib borishi va savdo ko‘lamining kengayishi katta miqdorda kapital jalb qilish zaruratini keltirib chiqardi va biznesning zamonaviy shakllariga talabni yuzaga keltirdi. O‘rtoqlik jamiyatlari va mas’uliyati cheklangan jamiyatlardagi kapital miqdori va boshqaruv sifati zamonaviy texnologiyalar asosida yirik ishlab chiqarishlarni rivojlantirish imkonini bermadi, chunki qo‘shimcha moliyalashtirish bilan bog‘liq muammolar bunga to‘sqinlik qildi. Mas’uliyati cheklangan jamiyatlarning o‘z mablag‘lari yirik loyihalar uchun etarli bo‘lmagan bir sharoitda kreditorlar ham risklilik darajasining yuqoriligidan kelib chiqqan holda katta miqdorda qarz kapitali taqdim etishdan o‘zlarini olib qochdi. Natijada javobgarlikning cheklanganligi prinsipi va kapitalga egalik qilishning uni boshqarishdan alohidalashuvi asosida mulkchilikning aksiyadorlik shakli dunyoga keldi hamda bu shakl iqtisodiyotning yuqori daradajada o‘sishini ta’minlash, fan-texnika taraqqiyotini yanada yuksaltirish, yirik ishlab chiqarishlarni amalga oshirish, qo‘shimcha aksiyalar hisobiga biznesni rivojlantirish uchun qo‘shimcha kapital jalb qilish imkonini berdi. Bunda javobgarlikning cheklanganligi aksiyador (mulkdor, investor)ning javobgarligi faqatgina o‘z kiritgan ulushi doirasidagina amal qilishi bilan izohlanishini alohida qayd etib o‘tish zarur. Tarixan aksiyadorlik asosida biznesni tashkil etishning ilk shakli o‘rta asrlarga to‘g‘ri keladi19. Tadqiqotchilarning hisoblashicha, XV asrda tashkil etilgan Genuya banki birinchi aksiyadorlik jamiyati hisoblanadi. Uning tashkil etilish jarayonida hozirgi kunda ham aksiyadorlik jamiyatlari faoliyati bo‘yicha asos bo‘lib xizmat qilayotgan prinsiplardan foydalanilgan. Ya’ni ishtirokchilar yig‘ilishi oliy boshqaruv organi hisoblangan va bir yilda bir marta yig‘ilish o‘tkazilgan. Yig‘ilish qarorlari umumiy ovoz berish orqali qabul qilingan. Ijroiya organ funktsiyalarini protektorlar kengashi bajargan va ular alohida kollegiya tomonidan saylangan. Protektorlar kengashi ishtirokchilarning umumiy yig‘ilishiga bo‘ysungan. Bankning kapitali teng ulushlarga bo‘lingan va bu ulushlar erkin muomalaga chiqarilgan. Bank ishtirokchilariga egalik qilayotgan ulushlari asosida bank tomonidan olingan daromaddan foizlar to‘lab borilgan. Genuya banki keyingi taraqqiyot bosqichlarida kolonial kompaniyalar uchun biznesni tashkil etish namunasi bo‘lib xizmat qilgan. Birinchi bunday kompaniyalar XVI asrda yangi erlarni qo‘lga kiritish bo‘yicha faol tarzda colonial siyosat yuritgan mamlakatlar Gollandiya va Angliyada paydo bo‘lgan. Hukumatda mablag‘ etarli bo‘lmagan bir vaqtda koloniyalarni o‘zlashtirish katta miqdorda moliyaviy resurslar talab qilgan. Xususiy kapitallarni birlashtirish va bu amaliyotni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash yangi bozorlarni o‘zlashtirishning samarali iqtisodiy instrumentini yaratish imkonini bergan. Natijada qo‘yilgan kapitalga 300 foizgacha dividend to‘lagan 60 dan ortiq kolonial kompaniyalar (Buyuk Britaniya, Gollandiya, Frantsiyada Ost-Indiya, Vest-Indiya kabi) paydo bo‘lgan. Bunday kompaniyalar sonining ortib borishi bilan bir vaqtda aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatining tashkiliy va huquqiy asoslari ham shakllanib borgan. XVIII asrda Evropada mulkchilikning aksiyadorlik shakli faol tarzda rivojlangan. Aynan shu vaqtga kelib o‘z boyligini oshirishga intiladigan firibgarlar hamda tavakkalchilar ham haddan tashqari ko‘payib ketgan. Aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish va kompaniyalarning o‘zini-o‘zi tartibga solish tajribasi mavjud emasligi Evropaning qator davlatlari iqtisodiyotida jiddiy muammolarga sabab bo‘ldi. Shunda ham bankrotlik to‘lqini korporatsiyalar g‘oyasiga bo‘lgan ishonchni sindira olmadi. Mulkchilikning bunday shakli bank ishi va qurilish sohalarida keng tarqalgan edi. Birinchi korporatsiyalar yuzlab aksiyadorlarga ega bo‘lganligiga qaramasdan, ulardan ko‘pchiligi yopiq tipdagi kompaniyalar hisoblangan. XIX asr boshida Evropa tajribasi asosida Shimoliy Amerikada ham korporatsiyalar tashkil etila boshlandi va biznesning bunday shakli rivojlanishi 1815 yildan yuqori sur’atlarga chiqdi. Bu davrda turli tarmoqlarda yuzlab korporatsiyalar tashkil etildi, banklar esa investitsion faoliyatning faol ishtirokchisiga aylandi. Ilk aksiyadorlik jamiyatlarining yaratilishi va faoliyat yuritishi ular faoliyat samaradorligini oshirish boshqaruv tizimini takomillashtirish bilan bir vaqtda aksiyalar bozorini boshqarish mexanizmi va infratuzilmasini ishlab chiqishni ham talab qildi. Natijada “1570 yildan London fond birjasi, 1602 yildan Amsterdam fond birjasi o‘z faoliyatini boshlagan”20. “Nyu-York fond birjasi Evropadagi o‘tmishdoshlaridan ikki yuz yil keyin, 1792 yildan o‘z faoliyatini boshlagan”21 . 1844 yilda Buyuk Britaniyada ro‘yxatdan o‘tmagan kompaniyalarga aksiyalar chiqarishni ta’qiqlovchi birinchi qonun qabul qilingan. Amerika qo‘shma shtatlarida korporatsiyalarni ro‘yxatga olish jarayonini soddalashtirish bo‘yicha maxsus qonun amaliyotga joriy etilgan. Qonunchilik asoslarining takomillashtirilishi va fond birjasining paydo bo‘lishi mulkchilikning aksiyadorlik shakli yanada rivojlanishini qo‘llab-quvvatladi. XX asr boshida moliya bozorlarining yuqori darajada rivojlanishi ko‘plab amerika korporatsiyalari faoliyat xususiyatini birdaniga o‘zgartirdi. Aksiyador mulkchilik nihoyatda maydalashdi va ko‘pchilik korporatsiyalarda yirik aksiyadorlar ulushi 10 foizdan oshmadi. 1930-yillarga kelib amalda menejerlar sinfi shakllandi va professional asosda korporatsiyalarni boshqarishga o‘tish yuz berdi.
Rivojlangan mamlakatlar tajribasi ko‘rsatishicha, aksiyadorlik kompaniyalari iqtisodiyotda asosiy rolni bajargan holda sanoat mahsulotlarining 90 foizgacha bo‘lgan qismini ishlab chiqaradi. Firmalarning umumiy sonida ularning ulushi juda past bo‘lsada, ular oladigan foyda miqdori keskin yuqori va bu jihat davlat byudjetining soliqli daromadlarida ham o‘z aksini topadi. Mamlakatimizda ham aksiyadorlik jamiyatlari soni oxirgi yillarda kamayib borayotgan bo‘lsada ularning davlat byudjeti daromadlari, aholi bandligi, eksport ko‘lami va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda.