Aksiyadorlar jamiyati — daromad topish maqsadida hissadorlik tamoyiliga binoan uyushgan sherikchilik jamiyati. Aksiyadorlar jamiyati boshqa sherikchilik korxonasidan farqliroq, muomalaga nominal qiymati koʻrsatilgan aksiyalar chiqarish va uni sotish yoʻli bilan tarqatish bunday jamiyatning moliyaviy negizini tashkil etadi. Aksiya egalari dividend shaklida daromad oladilar. Aksiyadorlar jamiyatining ochiq va yopiq jamiyat shaklidagi koʻrinishlari bor
Aksiyadorlik jamiyatlarining 2 xil shakli.
Yopiq aksiyadorlar jamiyati — aksiya egalari maʼlum guruh, masalan, taʼsischilarning oʻzi bilan cheklanadi. Aksiyalar faqat ularning oʻrtasida tarqatiladi.
Ochiq aksiyadorlar jamiyati — jamiyat aksiyalari erkin sotiladi va sotib olinadi, aksiyadorlar soni cheklanmagan, xohlagan va aksiya olishga puli bor yuridik yoki jismoniy shaxs, shu jumladan, ajnabiy shaxslar uning aʼzosi boʻla oladi.
Aksiyadorlar jamiyati pulni bir yerga toʻplab biznesga qoʻyish uchun tuziladi. Uning tashkilotchilari taʼsischilar deb yuritiladi. Taʼsischi firmalar, banklar, davlat va ayrim fuqarolar boʻlishi mumkin. Aksiyadorlar jamiyatining afzalligi shundaki, u mayda pulni toʻplab yirik pulga aylantirish, yaʼni kapital boʻla oladigan pulga aylantirishdan, mayda puldorlarning pulini ham biznesga qoʻyishdan iborat. Aksiyadorlar jamiyatini boshqarishning oliy organi — aksiyadorlar majlisi, soʻngra — direktorlar kengashi va quyi boʻgʻini — boʻlinmalar boshqarmasidan iborat. Aksiyadorlar majlisi aksiyadorlar jamiyati yillik hisobotini, nizomdagi oʻzgarishlarni, daromadning taqsimlanishini, foyda-zarar hisob-kitobini, taftish natijalari, rahbarlarni saylash masalasini koʻrib chiqadi va tegishli qarorlar qabul qiladi. Dastlab aksiyadorlar jamiyati 17-asrda paydo boʻlgan, hozir keng tarqalib, ommaviy tus olgan.
Oʻzbekistonda aksiyadorlar jamiyati bozor islohotlari davomida mol-mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish jarayonida paydo boʻldi, davlat korxonalarini aksiyadorlar jamiyati aylantirish mulkiy oʻzgarishlarning yoʻnalishlaridan biriga aylanadi. Islohotlarning birinchi bosqichida yopiq turdagi aksiyadorlar jamiyati tashkil topdi. Uning 2-bosqichida ochiq turdagi aksiyadorlar jamiyati shakllana boshladi. Oʻzbekistonda 1995-yilda 2255 ta, 1996-yilda 5500 ta aksiyadorlar jamiyati ishladi. Oʻzbekistonda aksiyadorlar jamiyati nodavlat sektoriga kiradi. Aksiyadorlar jamiyati mustaqil, lekin ular davlat belgilagan qonun-qoidalar asosida ish koʻradi. Ularning faoliyati Oʻzbekiston Respublikasining „Aksiyador jamiyatlar va aksiyadorlarning huquqlarini himoya qilish toʻgʻrisida“ (1996.25.4) qonuniga binoan olib boriladi.
Tashkil etish talablari
Aksiyadorlar jamiyatini tashkil qilish talablari, bir nechta amalga oshirilishi kerak bo'lgan jarayonlardan iboratdir. Bu talablar, aksiyadorlar jamiyatining yasash va faoliyatini tartibga solish uchun belgilangan qonun hujjatlari, tartibnomalar va boshqa hujjatlardan iborat bo'lishi mumkin.
Tashkil etish talablari
Quyidagi talablarga aksiyadorlar jamiyati tashkil qilish uchun amal qilishi kerak:
1. Aksiyadorlar jamiyatining tashkil etilishiga doir hujjatlar: Aksiyadorlar jamiyatini tashkil etish uchun shartnoma, muvaffaqiyatli aksiyalar to'plamini yig'ishga yo'naltirilgan maqsadnomani va boshqa hujjatlar tayinlanishi kerak.
2. Aksiyadorlar soni: Aksiyadorlar jamiyatining aksiyadorlar soni belgilanishi va minimal aksiyadorlar soni belgilanishi talab etiladi.
Tashkil etish talablari
3. Aksiyalar to'plamining miqdori: Aksiyadorlar jamiyatining aksiyalar to'plamining miqdori belgilanishi va har bir aksiyaning nominal qiymati belgilanishi kerak.
4. Aksiyadorlar jamiyati hisob-kitoblari: Aksiyadorlar jamiyatining hisob-kitobidagi talablar, hisob-kitob jarayoni, yillik hisob-kitob hisobotlari va boshqa hisob-kitob hujjatlari belgilanishi kerak.
Tashkil etish talablari
5. Aksiyadorlar jamiyatining boshqaruv organlari: Aksiyadorlar jamiyatining boshqaruv organlari, masalan, direktorlar kurasi, boshqaruv qo'mitasi va boshqaruv qo'mitasi a'zolari belgilanishi kerak.
6. Aksiyadorlar jamiyatining qaror qabul qilish tartibi: Aksiyadorlar jamiyatining qaror qabul qilish tartibi, aksiyadorlar majlisi to'plamlari, qarorlar olish usullari va boshqa qaror qabul qilish hujjatlari belgilanishi kerak.
Tashkil etish talablari
7. Aksiyadorlar jamiyatining hisob-kitob uzluksizligi va nazorati: Aksiyadorlar jamiyatining hisob-kitob uzluksizligi va nazorati uchun talablar belgilanishi kerak.
8. Aksiyadorlar jamiyati to'lovlarining tartibi: Aksiyadorlar jamiyatining to'lovlarining tartibi, to'lov qabul qilish usullari va boshqa to'lovlar bilan bog'liq hujjatlar belgilanishi kerak.
Tashkil etish talablari
9. Aksiyadorlar jamiyatining tashkiliy-huquqiy holati: Aksiyadorlar jamiyatining tashkiliy-huquqiy holatini belgilovchi hujjatlar, masalan, tashkiliy-huquqiy hujjatlarni yaratish, o'zgartirish va bekor qilish tartibi belgilanishi kerak.
Bu talablarning amalga oshirilishi, aksiyadorlar jamiyatini qonunlarga muvofiq tashkil etish va uning faoliyatini amalga oshirishga imkon beradi.
