Аl вukhari university nodavlat oliy ta’lim muassasasi

5-mavzu. Bilish nazariyasi, yo‘nalishlari va asosiy muammolari

Insonning o‘zini qurshagan dunyoga bo‘lgan munosabatlaridan biri - bilishdir. Inson o‘z hayoti davomida faqat tashqi dunyoni, yani tabiat va jamiyatnigina bilib qolmasdan, balki o‘zini, o‘zining ruhiy-manaviy dunyosini ham bilib boradi.

Insonning dunyoni bilishini falsafa ham, boshqa hamma aniq fanlar ham o‘rganadi. Bunda aniq fanlar dunyoning turli tomonlarini, ularning qonuniyatlarini va xususiyatlarini o‘rgansa, falsafa esa inson bilishining eng umumiy tomonlarini, qonuniyatlarini va xususiyatlarini o‘rganadi va ochib beradi. Aristotel ko‘rsatishicha, alohida fanlar borliqning ayrim tomonlarini o‘rgansa, falsafiy bilish borliqning eng umumiy tomonlarini o‘z ichiga oladi. Falsafa keng ko‘lamdagi kategoriyalar, tushunchalar vositasi bilan butun g‘oyalarni sintezlashtiradi.

Bilish nazariyasi, borliq va bilish rivojlanishining umumiy qonunlari haqidagi talimot. Bilishning falsafiy nazariyasiga ko‘ra, bilish moddiy va manaviy borliqning inson miyasidagi muayyan maqsadga qaratilgan faol aks etishidir. Inson bilishining manbai esa ayni shu moddiy va manaviy borliq, ularni tashkil qilgan predmetlar, hodisalar va jarayonlardir. Bu predmetlar, hodisalar va jarayonlar insonga tasir qilib, uning miyasida aks etadi. Ular moddiy va manaviy borliqning inson miyasidagi subektiv obrazlari, ramzlari va belgilaridir. Bu jihatdan inson bilishi, avvalo, moddiy va manaviy borliqning xususiyatlariga va shu bilan birga, ularni faol inikos ettiruvchi inson miya mexanizmining rivojlangan darajasiga bog‘liqdir.

Bilish insonning tabiat, jamiyat va o‘zi to‘g‘risida bilimlar hosil qilishga qaratilgan aqliy, manaviy faoliyat turidir. Inson o‘zini qurshab turgan atrof-muhit to‘g‘risida bilim va tasavvurga ega bo‘lmay turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffaqiyatli shug‘ullana olmaydi. Bilishning mahsuli, natijasi ilm bo‘lib, har qanday kasb-korni egallash faqat ilm orqali ro‘y beradi. SHuningdek, bilish insongagina xos bo‘lgan manaviy ehtiyoj, hayotiy zaruriyatdir.

Gnoseologiya (epistemologiya)ning mazmuni va mohiyati. Bilish

nazariyasini falsafada Gnoseologiya sohasi o‘rganadi. «Gnoseologiya» grekcha so‘z bo‘lib «gnosis» – bilish, «logos» – nazariya, yani bilish nazariyasi, bilish to‘g‘risidagi talimot manolarini anglatadi. «Gnoseologiya» atamasi falsafaga nisbatan yaqinda (1854 yilda) shotland faylasufi Dj.Ferer tomonidan kiritilgan bo‘lsa-da, biroq u Qadimgi YUnon faylasuflari Suqrot, Aflotun, Demokrit, Arastu, epikurchilar, stoiklar shuningdek Markaziy Osiyo mutafakkirlari o‘z davrlarida bilishning mohiyatini tahlil qilganlar.

«Olam va odam» tizimida dunyoni anglash, subekt va obekt o‘rtasidagi munosabatlar dialektikasi gnoseologiya shug‘ullanadigan masalalar ko‘lamini belgilaydi. Bu masalalar insonning bilish faoliyatidan iborat bo‘lib, eng umumiy mazmunini tashkil qiladi. Gnoseologiya «ong», «tafakkur», «bilish», «haqiqat», «subekt» va «obekt», «moddiylik va manaviylik», «inson» va «kompyuter», «hissiylik» va «ratsionallik», «nazariya» va «amaliyot» kabi tushuncha va kategoriyalarning mazmun - mohiyati bilan bog‘liq ko‘plab masalalarni o‘z ichiga oladi. Bu tushunchalarning har biri moddiy, ruhiy-manaviy hodisalarni aks ettirishga asoslanadigan o‘ziga xos dunyoqarash muammolari bilan ham bog‘liq bo‘lib, ularning barchasi «haqiqat» tushunchasiga u yoki bu tarzda aloqadordir. Gnoseologiya kundalik yoki maxsus, ilmiy yoki badiiy faoliyatligidan qatiy nazar, insonning bilish faoliyatidagi umumiylikni o‘rganadi.

Bazi bir falsafiy adabiyotlarda gnoseologiya bilan epistemologiyani aynanlashtirish holatlari uchramoqda. Biroq shuni etirof etish lozimki, gnoseologiyaga tatbiqan bilish nazariyasi va epistemologiya nomlarining qo‘llanilishini o‘rinli deb bo‘lmaydi. Zotan, «episteme» so‘zi «pistis» - e’tiqod so‘zi bilan uzviy bog‘liq. Ammo, biz biladigan (gnosio) va biz ishonadigan (pistio), mavjudligiga etiroz bildirmaydigan narsalar – falsafiy va ilmiy bilimlarning hozirgi darajasida mazmunan har xil tushunchalardir. Gnoseologiya umuman bilish haqidagi ilm bo‘lsa, epistemologiya esa asosan ilmiy bilish to‘g‘risidagi fandir.

Epistemologiya esa, bizning muayyan narsalar haqidagi bilimlarimiz va (yoki) e’tiqodlarimizning ishonchlilik darajasini o‘rganadi.

Umuman olganda, epistemologiya gnoseologiyaning tarkibiy qismi yoki uning amaliy ifodasidir. Hozirgi zamon falsafasida gnoseologiya bilish jarayonining falsafiy mohiyati umumiy muammolarga etiborni qaratsa, epistemologiya esa ilmiy, haqiqiy bilimning mazmunini, shuningdek diniy e’tiqodlarning gnoseologik mohiyatini o‘rganish bilan shug‘ullanadi. Bunda esa bilish (ong)ning mohiyati to‘g‘risida bahs yurituvchi falsafiy talimot manosidagi «gnoseologiya» atamasidan foydalaniladi. Gnoseologiyada esa nafaqat ilmiy bilish, balki umuman insonga xos bilish bilan bog‘liq barcha masalalar tahlil qilinadi. Demak gnoseologiya falsafaning eng muhim omilidir.

Gnoseologiya yoki bilish nazariyasi falsafiy bilimlar sifatida insonning dunyoni bilish imkoniyatini, o‘zlikni anglash jarayonini, bilishning bilmaslikdan bilim sari yuksalishini, bilimlar tabiati va ularning mazkur bilimlarda aks etuvchi narsalar bilan o‘zaro nisbati masalalari o‘rganiladi. Demak, gnoseologiya ong, bilish, bilimni o‘rganish bilan shug‘ullanadi.

Ijtimoiy jarayonda inson ongning o‘z-o‘ziga, boshqalarga va umuman jamiyatga tasiri natijalarini fiziologik jihatdan his qiladi va uning mavjudligini sezadi, Biroq bunda ongning o‘zi ko‘rinmaydi. Moddiy dunyo hodisalaridan farqli o‘laroq, ongni kuzatish mumkin emas. U go‘yo vaqt va makon chegaralaridan tashqarida turadi.

Ko‘rinmas ongni idrok etish, uning moddiy narsa va hodisalar dunyosi bilan o‘zaro aloqalarini aniqlash, uni o‘z muhokama va tadqiqot predmetiga aylantirish masalasi gnoseologiyaning asosiy vazifasini tashkil etadi.

Bilish jarayoni rivojlanish qonuniyatlarining shakllari, haqiqatning tagiga etish imkoniyatlari nuqtai nazaridan o‘rganiladi. Natijada, falsafada inson bilishining tabiati va mohiyati haqida turli xil talimotlar, turli xil qarashlar kelib chikqan.

Bir guruh faylasuflar insondan, uning ongidan tashqari dunyo mavjud emas, dunyo faqat bizning ongimizda, bizning sezgi va idroklarimiz yig‘indisidan iborat xolos, binobarin biz o‘z sezgi va idroklarimiznigina bilaolamiz, degan fikrlarni bildirishganlari malum.

Boshqa bir guruh faylasuflar esa insonning dunyoni va o‘zini bilishga shubha bilan qaraydilar, inson dunyoni to‘liq bilolmaydi, deyishib, inson bilishini cheklaydilar yoki dunyoni bilishni butunlay inkor qiladilar. Skeptitsizm (skeptitsizm — yunoncha: spektoman — shubhalanaman) - talimoti vakillari inson bilishining nisbiyligi, uning turli sharoitlar va vaziyatlar bilan bog‘liq ekanligini aytishib, hamma etirof qiluvchi, isbot talab qilinmaydigan inson bilimlarining bo‘lishi mumkinligiga shubhalanadilar. Masalan, Skeptitsizmning asoschilaridan biri Pirron (eramizdan oldingi taxminan 365-275 yillar) xissiy idrokni ishonchli deb hisoblagan (masalan, agar biron narsa subektga achchiq yoki shirin tuyulsa, shu haqidagi fikr haqiqat bo‘ladi), yanglishuv esa, uningcha subekt bevosita hodisadan mohiyatni, obekt asosini bilishga o‘tmoqchi bo‘lganda paydo bo‘ladi. Uning fikricha, obekt haqidagi har qanday davoga uning mazmuniga zid bo‘lgan davoni qarama-qarshi qo‘yish mumkin. Demak skeptik uzil-kesil hukmlardan tiyilib turmog‘i lozim.

Dunyoni bilishni qisman yoki butunlay inkor qiluvchi falsafiy talimot bo‘lgan agnostitsizm vakillari inson dunyoni bilishga qodir emas, degan g‘oyani ilgari surishadi. Masalan, ingliz faylasufi D.Yum talimotiga ko‘ra, bilish obekti, bilimlarimizning manbai obektiv borliq emas, balki subektiv sezgi va idroklarimizdir, biz o‘z sezgi va idroklarimiz chegarasidan tashqarida nima borligini bila olmaymiz.

Ilm va fan yutuqlariga asoslangan faylasuflar insonning dunyoni va o‘zini bilishni doimo etirof etib kelganlar. G‘arb falsafiy tafakkuri va unga xos bilish tamoyillari rivojida antik davr muhim o‘rin tutadi. Bunda Milet, Ioniya, Eley maktablari vakillari, ayniqsa, Geraklit, Zenon, Protagor, Demokrit, Epikur kabi allomalarning fikr mulohazalari ahamiyatga molikdir. Geraklitning hamma narsa o‘tmishdan kelajak tomon oqib, abadiy o‘zgarib turadi, bilish ana shu tamoyilni o‘zlashtirib olish lozim, degan xulosasi hozirgacha ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan.

Suqrot insonni, uning bilish xususiyatlari, ahloqi va aqlini falsafiy izlanishlar markaziga qo‘ygan, eng avvalo o‘zining xayoti, turmush tarzi va fikrlashini o‘z g‘oyalariga monand qilishga uringan edi. Chunki, Kadimgi Yunonliklarga manaviy komillik bilan jismoniy barkamollik, dunyoqarash bilan amaliy turmush, so‘z bilan ish uyg‘unligi aynanligiga intilish xislati xos edi. Uning fikricha, birinchidan, dunyo bilan inson o‘rtasidagi aloqadorlik ikki tomonlamadir. Ulardan birini ustun qo‘ygan zaxoti yo mutloq pragmatizm yoki mutloq relyativizm vujudga keladi. U aql-idrokni ulug‘langanligi bilan insonni borliqdan ajratmaydi, iloxiy kuch uni o‘z tasir doirasida ushlab turadi. Ikkinchidan, inson passiv obektiv emas, unga izlanish, yon atrofni o‘zgartirish xos. Biroq, bu say-harakat «o‘zgartirish uchun» bo‘lmasligi kerak, chunki barcha o‘zgarish negizida inson manaviyatining takomillashuvi yotadi. Uchinchidan, tashqi dunyoni o‘zgarishi kishiga tom manoda baxt keltirmaydi, chunki o‘zgargan tashqi dunyoni qabul qila olishga, u bilan uyg‘un yashashga loyiq ichki dunyo, ruhiy manaviy olamni o‘zgartirish zarur keyin xayotni, tashqi dunyoni o‘zgartirish maqsadga muvofiqdir.

Suqrot nazarida inson qiziquvchanlik orqali ko‘p narsani bilishi mumkin. Uning «Agar qiziquvchan bo‘lsang, ko‘p narsani biladigan bo‘lasan», deya takidlashi bejiz emas. Bilish insonga ilohiy ruh tomonidan berilgan. Inson ilohiy ruxga intilib, ko‘p narsani biladi yoki bilishi mumkin, agar unga intilmasa nopok, yomon yo‘llarga kirib ketadi. Demak, inson ilohiy kuchning, ruhning borligini yodda tutgan holda bilimga intilishi zarur, zero bilim ezgu amallar asosidir.

Platonning bilish nazariyasi uning g‘oyalari talimoti va ruh, jon xaqidagi qarashlaridan kelib chiqadi. Faylasuf fikriga ko‘ra, hamma ham xaqiqatni to‘la to‘kis bilish qobiliyatiga ega emas. Ayniqsa falsafani bilish ayrim kishilargagina xosdir. Uni xaqiqiy bilimga ega bo‘lmagan ham to‘la idrok eta olmaydi. Xaqiqiy bilimga ega xudo uchun bilimning xojati yuq, bilimi yuq g‘ofil uchun esa falsafa kerak emas, chunki u o‘zining g‘ofilligi bois bilimning nima uchun kerakligi bilmaydi. Faylasuf esa oqil (xudo) bilan g‘ofil (banda) o‘rtasida turadi.

Platon inson bilimga ega bo‘lganligi uchun barcha narsalar meyoridadir, degan tezis ilgari suriladi. Platon inson bilimini, bilish faoliyatini mavjudlik va taraqqiyot belgilaridan, mezonlaridan biri sifatida talqin etadi.

Aristotel Platonning bilish nazariyasidan farqli tarzda, Demokrit singari olamni, tabiatni bilish sezgilar orqali amalga oshadi, bilishning predmeti va manbai kishi ongidan tashqaridagi mavjud olam, degan fikrni ilgari surgan. Uning takidlashicha, olamni bilish sezgidan boshlanadi. Sezgi tirik organizmga taalluqli bo‘lib, u tashqi olamning tasiri tufayli yuzaga keladi. Sezgilar ko‘rish, eshitish, tam bilish va xid sezgilariga bo‘linadi. Sezgi azolari orqali yakka-yakka jism va xodisalarning sifat hamda xususiyatlari to‘g‘ri aks ettiriladi. Bundan ko‘rinadiki, Aristotel olamni bilishda empirik, sensualistik fikrda bo‘lgan ayni paytda ratsionalizmga ham katta ahamiyat bergan. Aristotel bilish jarayonida empirik va ratsional bilimlarning birligini takidlaydi-yu, ammo bu masalada izchil bo‘la olmagan. U tafakkurni sezgilardan obektiv reallikdan ajratib qo‘yib, uning manbaini mutloq aql, mutloq shakl tashkil etgan degan xulosaga kelgan.

Ajdodlarimizning qadimgi kitobi «Avesto» diniy-falsafiy merosimizning eng yorqin namunasidir. Malumotlarga ko‘ra, kitob bir necha avlodlar tomonidan yaratilgan bo‘lib, shu asnoda unda gnoseologik tushuncha va tamoyillar tizimi takomillashib borgan. «Avesto» zardo‘shtiylikning asosiy kitobi bo‘lganidan bu dinga xos bilimlar tizimini o‘zida ifodalagan. Shu bilan birga, kitobda inson qobiliyatlariga, ularning manaviyat va amaliy faoliyat uchun ahamiyatiga katta o‘rin berilgan. Kitobda aytilishicha, insonning olamni anglash jarayonidagi bilimi haqiqatning g‘alabasi uchun kurashda befarq turmasligida, yashash tarzi, manaviy qiyofasi, ijtimoiy faoliyati, «ezgu fikr», “ezgu so‘z” va «ezgu amal»ida o‘z ifodasini topadi. Ana shunday fazilatlarga ega bo‘lgan kishigina zulmat va jaholat ustidan g‘alaba qilishi, yaxshilik urug‘ini sochishi, yaxshi nom qoldirishi, boshqalarning taqsini va minnatdorchiligiga sazovor bo‘ladigan bilimlarga erishishi mumkin.

Markaziy Osiyo mutafakkirlari Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Ulug‘bek, Navoiylar ham insonning dunyoni va o‘zini bilish masalasi haqida to‘xtalib, inson tabiat va jamiyatni hamda o‘zini bilishga qodir, inson bilishi sezgi va idroklardan boshlanib, tafakkurga tomon rivojlanib boradi, inson aqli — faol, u bilishning asosiy qurolidir, deyishadi. Ular inson bilishi malum narsalardan nomalum narsalar tomon rivojlanib boradi, deb ko‘rsatishgan.

«Sharq Arastusi» yuksak unvoniga sazovor bo‘lgan o‘z davrining buyuk mutafakkirlaridan biri, Forobiy fikricha, inson bilimlarni tashqi dunyodagi hodisalarni bilish jarayonida o‘zlashtiradi. Bu jarayon sezish, idrok etish, xotira, tasavvur qilish va eng muhimi – mantiqiy mulohaza yuritish, tafakkur kabi usullarni qamrab oladi. Bu vositalar yordamida inson fanni o‘rganadi. Forobiy «Fan va sanatning o‘ziga xos xususiyatlari» asarida tabiatni bilishning uzluksizligini, bilish – bu bilishdan bilimga, sababni bilishdan oqibatni bilishga, hodisani bilishdan mohiyatni bilishga eltuvchi yo‘l ekanligini qayd etadi.

Abu Rayhon Beruniy, tabiat va uning obektiv qonunlari mavjudligiga shubha qilmagan. U tabiat muttasil o‘zgarish va rivojlanishda bo‘ladi, materiya narsalar shaklini o‘zi yaratadi va o‘zgartiradi, jon (tafakkur, manaviy hodisalar) tananing muhim xossasidir, deb takidlagan. Malumki, tajriba, eksperiment borliqni bilish usullaridan biri hisoblanadi. Beruniy shunday deb yozadi: «Mendagi ishtibohni faqat tajriba va takroriy sinov bartaraf etishi mumkin, ...so‘zlovchilarning yakdilligiga qaramay, buning haqiqiyligi tajribada o‘z tasdig‘ini topmagan». Tajribada olingan bilimni mutafakkir ayrim meyorlarga muvofiq ishonchli bilim deb talqin qiladi. Ularning orasida obektlarning kuzatuvchanligi, tajribalarning qayta o‘tkaziluvchanligi va kuzatishlarning tekshiriluvchanligini qayd etish mumkin.

Beruniy “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, “Masud qonunlari”, “Xindiston” kabi asarlarida ijtimoiy bilimlarning mazmun-moxiyatiga katta etibor bergan. Olim fikricha, odamlar o‘rtasidagi munosabatlar, kishilarning yashash tarzi, moddiy extiyoj, qiziqish, manfaat, talab va maqsadlari ijtimoiy bilimlarni vujudga keltirgan va takomillashtirgan. Masalan, kishilar o‘rtasidagi hamfikrlilik odamlarning birlashish ehtiyojlari mavjudligi, himoya qilish qurollari kamligi va dushmanlardan o‘zini ximoya qilish zaruratini xis qilishi tufayli vujudga kelgan. Beruniyning tabiiy-ilmiy qarashlari «Geodeziya», «Mineralogiya» asarlarida o‘z ifodasini topib, unda dunyoning o‘ziga xos tabiiy-ilmiy manzarasi va tabiat hodisalarini bilish masalalariga katta etibor qaratilgan.

Bilish masalalari Ibn Sinoning «Qushlar tili», «Donishnoma», «Tib qonunlari» kabi (100 ga yaqin) asarlarida ham o‘z ifodasini topgan. Uning nazarida, o‘z ibtidosini Allohdan olgan borliq va tabiat insonni o‘rab turuvchi abadiy makondir. Shu jixatdan uni bilishdagi ahamiyati, qadri beqiyos, inson esa hamma ilmlarni tabiatdan oladi, undan o‘ziga davo izlaydi va topadi.

Ibn Sino moddiy dunyo predmetlarini sezgilar manbai deb hisoblab, ularning obektiv tabiatini tashqi moddiy dunyo inikosi sifatida yoritadi. Bundan tashqari, u sezgini materiyaning xossalaridan biri deb etirof etadi. Alloma sezgini materiyaning oliy shakllari bilan bog‘laydi. Ibn Sino mavjud narsalarni tasniflar ekan, sezgi hayvonlar deb ataluvchi jismlarga xosligini qayd etadi.

Ibn Sino bilishda xissiy bilish, sezgilar va sezgi azolarining ahamiyatini takidlagan. Uningcha, tashqi va ichki sezgilar mavjud, tashqi sezgilar odamni olam bilan bog‘laydi va besh xilga bo‘linadi: ko‘rish, eshitish, tam-maza bilish, xid va teri sezgisi. Ichki sezgilar qabul etish, xotirada saqlash va tasavvur etish uchun xizmat qilib, tashqi sezgilar asosida shakllanadi. Ibn Sino sezgi va xissiy qabullashdan tashqari, aql, tafakkur va tajribaning bilishdagi ahamiyatiga o‘z diqqatini qaratgan. Mantiqiy bilish, uning mohiyati va xususiyatlari to‘g‘risida qimmatli fikrlarni bayon qilgan.

Tasavvuf falsafasi vakillari esa o‘z qarashlarida insonning hissiy bilishi tashqi bilishni, akliy bilish esa ichki bilishni tashkil qilishini aytishib, ularning o‘zaro bog‘likligini ham uqtirganlar. Shu bilan birga, ular inson dunyoni va o‘zini bilishi uchun manaviy kamolotga erishmog‘i lozim, lekin bu kamolotga erishish quruq intilish bilan emas, balki o‘qish, o‘rganish, bilimlarni va hunarlarni egallash, jamiyatda boshqa kishilar bilan o‘zaro muloqotda va munosabatda bo‘lish orqali yuzaga keladi, deyishadi.

Tasavvuf ilmining eng ulug‘ namoyandalaridan biri Ahmad Yassaviy tafakkurning o‘sha zamonga mos keladigan tushunchalarini namoyon bo‘lishi va amal qilish shartlarini tariflab bergan So‘fiylik asoslarini targ‘ib qiladigan «Devoni xikmat» majmuasida manaviy tafakkurning asosiy shakllari poklik, xayo, bardosh va sabr-qanoat, xushxulqlik, beozorlik, xokisorlik kabi xislatlar ekanligini ko‘rsatgan.

Tasavvufning boshqa oqimlari kabi Naqshbandiylikda ham olamni bilish, avvalo, Allohni bilish, uning kuch-qudratini anglashdir. Bu borada insonga ong, tafakkur ato etilgan. Har bir kishi ular vositasida dunyoni anglaydi, uning sirlaridan voqif bo‘ladi, olamdagi botiniy va zoxiriy narsalar mazmun-moxiyatini bilib oladi. Naqshbandiya tariqatida Alloh visoliga etish uchun dunyodan voz kechish yoki tarki dunyo qilish emas, balki “Dil ba yoru, dast ba - kor” («Qo‘ling ishda, ko‘ngil allohda») bo‘lmog‘i, poklik, hayo, kamtarinlik komil insonning asosiy fazilatlari bo‘lishi lozimligi uqtiriladi.

Umuman olganda, Naqshbandiya talimotidagi kamtarinlik, saxiylik, bag‘rikenglik, mehr-shavkat, xayri-exson, o‘zaro yordam, do‘stlik va birodarlik, tenglik va totuvlik, sofdillik, mehnatsevarlik, poklik, odillik va bilimdonlik kabi olg‘a surilgan g‘oyalar o‘z mazmuni va mohiyati bilan umuminsoniy xarakterga ega bo‘lib, o‘zining nazariy va amaliy ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q.

Yangi davrda Evropa faylasuflari ham insonning dunyoni va o‘zini bilishi haqida qimmatli fikrlarni bildirishadi. Masalan, ingliz faylasufi F.Bekon, inson bilishi sezgilardan boshlanadi, bilishning manbai tajribadir, sezgilar orqali olingan dalillarni inson tafakkur yordamida qayta ishlab chiqadi, deydi. U inson bilish jarayoni fan va amaliyot bilan bog‘liq ekanligini, ularga xizmat qilishi lozimligini aytadi. Bilishning birdan-bir to‘g‘ri yo‘li Bekonning fikricha, tajriba va tahlildir. Yani xususiy dalillardan umumiy nazariyalar tomon yo‘nalish, mavjud barcha narsa va xodisalarga ilmiy uslubda yondashish g‘oyasini ilgari suradi.

Fransuz olimi Rene Dekartning bilish falsafasida bilimning xaqiqiyligiga shubxa uyg‘otmaydigan, xaqiqatga erishishning aniq usullari masalasi ustivor edi. Bunday yondashish Dekartning barcha asarlarida, jumladan, «Uslub xaqida fikrlar» deb nomlangan falsafiy asarida o‘z ifodasini topgan. Hamma narsaga shubha bilan qarash, shubha qilish Dekartning bilishdagi asosiy tamoyili edi.

Falsafa tarixida Dekart ratsionalizmning asoschisi xisoblanadi. Ratsionalizm

(bilish nazariyasi yo‘nalishi) matematik bilimning mantiqiy xarakterini bir yoqlama tushunish natijasida vujudga keladi. Matematik bilimning umumiy va zaruriy xarakteri Dekartga aqlning o‘z tabiatidan kelib chiqqandek tuyulishi sababli, u bilish jarayonida deduksiyaning favqulotda rol o‘ynashini ko‘rsatadi. Bu deduksiya intuitiv tarzda payqaladigan, to‘la ishonchli aksiomalarga tayanadi.

Nemis faylasufi I.Kant esa insondan va uning ongidan tashqarida obektiv borliqning mavjudligini etirof qilgan holda, undagi predmet va hodisalarni «narsalar biz uchun» va «narsalar o‘zida»ga bo‘ladi. Uning fikricha, «narsalar biz uchun» — bu insonni qurshab turgan predmetlar va hodisalar, shu jumladan, tabiat ham. «Narsalar o‘zida» esa: erkinlik, o‘lmaslik, xudo va shu kabilardir. Ularni inson hech qachon to‘liq bila olmaydi. Kant o‘z bilish nazariyasida e’tiqodga o‘rin qoldirish, uni mustahkamlash uchun aqlni tanqid qiladi va cheklaydi. U inson aqlini nazariy va amaliy aqllarga bo‘ladi, amaliy aql uningcha, cheklangan. Uning qarashicha, inson tajriba va amaliyot bilan har qanday bilishga ham ega bo‘lavermaydi. Inson bilishida insonning tajribasigacha unda aprior (lot. arriori - so‘zidan olingan bo‘lib, tajribadan oldin degani) bilimlar bo‘ladi. Bu aprior bilimlar tug‘ma bilimlardir. Inson aqli bu bilimlarga tajribagacha ega bo‘lgan bo‘ladi. Kantning fikricha, falsafiy bilimlar ayni shunday aprior bilimlardan iboratdir.

Nemis mumtoz falsafasining so‘nggi vakili L.Feyerbax inson dunyoni bilishga qodir, inson dunyoni bilish uchun qancha sezgi azosi kerak bo‘lsa, shuncha sezgi azosi insonda mavjud deb uqtiradi. Uningcha, sezgilar bilish jarayonining boshlang‘ich bosqichi bo‘lib, sezgi azolari insonni tashqi dunyo bilan bog‘laydi. Feyerbax fikricha, sezgi azolari insonni tabiat bilan tanishtiradi, lekin tabiatni tushuntirmaydi. Inson bilishining yuqori bosqichi tafakkurdir. Tafakkurning asosiy vazifasi esa sezgi azolari orqali yig‘ilgan malumotlarni to‘plash, solishtirish, tahlil qilish, izoxlash, umumlashtirish, shular asosida ularning ichki mazmunini ochish va ulardan xulosalar chiqarishdir. Tafakkur tashqi dunyoni bevosita, chuqurroq aks ettiradi.

Fransuz marifatchilari Didro, Golbax, Gelvetsiy, Volter va Lammetriylar esa insonning dunyoni bilishi masalasida fikr yuritishib, sezgilar tafakkurning asosi ekanligini, ular inson bilishining quyi boshlang‘ich bosqichi, tafakkur esa eng yuqori, murakkab bosqichi ekanligini tan olaganlar.

Malumki, turli ijtimoiy-iqtisodiy davrlardagi kishilarning bilish darajasi fan taraqqiyoti, texnika rivojining darajasi va ko‘lami, jamiyat ishlab chiqarish usuli qo‘ygan vazifalari bilan belgilanadi. Inson dunyoni va o‘zini bilishi bilan cheklanmaydi, balki bu bilish natijasida hosil qilgan bilimlari orqali u tabiat va jamiyatni, dastavval, o‘zini - o‘z ongini, o‘z manaviy dunyosini o‘zlashtiradi va o‘zgartiradi.