Aleksandar Makedonskiyning harbiy yurishlari va unga qarshi kurash. Davlat boshqaruvi.
Salavkiylar davlati.
Yunon-Baqtriya davlati.
Aleksandar Makedonskiyning harbiy yurishlari va unga qarshi kurash. Davlat boshqaruvi. Ulkan Ahamoniylar saltanati ozining garbga qilgan ekspansiyasi natijasida yunon davlatlari bilan toqnashadi va buning natijasida mil.avv. V asrning birinchi choragida yunon-fors urushlari boshlanadi. Mil.avv. V asr davomida betinim urushlar, saroydagi fitnalar, bosib olingan xalqlarning ozodlik uchun kurashlari Ahamoniylar davlatini ancha zaiflashtirib qoygan edi. Mil.avv. IV asrining ortalaridan boshlab esa, Bolqon yarim orolidagi shahar-davlatlar kuchaya boshlaydi. Bu davrda Makedoniya podshosi Filipp II Bolqon yarim orolida oz mavqeini mustahkamlab olib Ahamoniylarga qarshi kurashga tayyorgarlik kora boshlaydi.
Filipp II oz davriga mos harbiy islohotlar otkazib tartibli va yaxshi qurollangan qoshin tuzishga muvaffaq boldi. Mil.avv. 336 yilda Ahamoniylar davlatiga qarshi kurash boshlandi. Ammo, Filipp II ning oldirilishi tufayli bu kurash toxtab qoldi. Osha yili taxtga Filipp II ning ogli 20 yoshli Aleksandr otirdi. U Ahamoniylarga qarshi urushga jiddiy kirishib Kichik Osiyodan Parmenion boshliq qoshinlarni chaqirtirdi. Harbiy kengash tozib quruqlikda va suvda harakat qilayotgan qoshinlar oldiga aniq vazifalar qoydi.
Mil.avv. 334 yil mayida (Graniq daryosi yonida), 333 yil oktabrida (Gavgamela, Shimoli-sharqiy Mesopotamiyada) bolgan janglarda fors qoshinlari tola maglubiyatga uchradi. Shundan song Aleksandr uchun Ahamoniylar davlatining markazlariga yol ochilgan edi. Aleksandr dastavval Bobilni, songra Soza, Persepol, Pasargada shaharlarini egallab fors podsholarining xazinalarini qolga kiritdi. Songgi Ahamoniy hukmdori Doro III avval Midiyaga, keyin esa Baqtriyada qochib ketdi. Kursiy Rufning malumotlariga kora Baqtriyaga Doro III ga qarshi fitna uyushtirilib u oldiriladi va fitnaga boshchilik qilgan Bess ozini Ahamoniylar podshosi deb elon qiladi. Ammo, Bess Aleksandrga harbiy qoshinlarni qarshi qoya olmadi.
Mil.avv. 329 yilning bahoriga qadar Aleksandr Ariya, Drangiyona, Araxosiya kabi viloyatlarni egallab Oks-Amudaryo boylariga chiqib keladi. Arrian va Kursiy malumotlariga kora bu paytda daryo juda sersuv bolib, tolib oqardi. Amudaryodan kechuv joyini tadqiqotchilar Kelif atroflari, Chushqagozar, Termez atroflari va SHorob deb hisoblaydilar. Nima bolganda ham, Aleksandr qoshinlari qoplarga somon-xashak toldirib, ular orqali besh kun davomida Amudaryodan kechib otganligi haqida yozma manbalarda malumotlar saqlangan.
Aleksandr qoshinlari daryodan otgach Bessni taqib etib «Sugd viloyati Navtakaga» yol oladilar (Avval Ptolomey Lag boshchiligidagi ilgor qism, keyin asosiy kuchlar). Sugd yerlarida Spitaman boshliq mahalliy sarkardalar Aleksandrni toxtatib qolish maqsadida Bessni asir olib unga topshiradilar. Ammo, Aleksandrda harbiy yurishlarni toxtatish niyati yoq edi. Navtakadan song yunon-makedon qoshinlari Sugdiyonaning poytaxti Smarakandaga yurish qilib uni egallaydilar. Kursiy Ruf malumotlariga kora yunon-makedonlar «shaharda ozlarining kichik gornizonlarini qoldirib, yaqin atrofdagi qishloqlarni yondirib va vayron etib», shimoli-sharqqa tomon harakat qila boshlaydilar. Jizzax va Oratepa oraligidagi togli hududlarda yunon-makedon qoshinlari qattiq talofat koradilar. Aleksandrning ozi ham ogir yarador boladi. Shunga qaramasdan togli hudud aholisini qiyinchilik bilan maglub etgan yunon-makedonlar dasht kochmanchilari saklar va Sugdiylar ortasida chegara bolgan Yaksart-Sirdaryoga tomon harakat qiladilar.
Yunon-makedonlar Yaksart boyida toxtab bu yerdagi shaharlarga oz harbiy qismlarini joylashtira boshladilar. Kop otmay bu shaharlar aholisi Aleksandrga qarshi qozgalon kotaradilar. Daryoning ong qirgogidagi saklar ham oz qoshinlarini bir yerga toplay boshlaydilar. Xuddi shu paytda Baqtriya va Sugdiyona hududlarida ham Aleksandrga qarshi qozgolonlar boshlanib ketadi.
Aleksandr dastlab Yaksart boyida oz mavqeini mustahkamlashga qaror qilib, bu yerdagi qozgolonlarni bostirdi. Sugdiyonada mil.avv. 329 yil kozida Spitaman boshchiligidagi qozgolonni (Maroqandda) bostirish uchun sarkarda Farnux boshchiligidagi qoshinlarni jonatdi. Ozi asosiy kuchlar bilan saklar ustiga yurish qildi. Ammo, bu yurish muvafaqiyatsiz tugadi.
Farnux boshchiligidagi Maroqandaga jonatilgan qoshinlar Spitaman tomonidan maglubiyatga uchradi. Aleksandrning ozi asosiy kuchlari bilan Sugdiyonaga qaytishga majbur boldi. Orta Osiyo hududlarida kotarilgan qozgolonlar yunon-makedon zulmidan ozod bolishga qaratilgan bolib, Aleksandrning «varvar» larni osonlikcha bosib olmoqchi bolgan rejalarini puchga chiqardi.
Sugdiyonaning togli hududlaridagi bosqinchilar qadami yetmagan joylarda qozgolonchilar yashirinib olgan edilar. Sugdiyonaning deyarli barcha aholisi Spitaman tomonida bolib, uning galabalariga katta umid boglagan edilar. Aleksandr esa, mil.avv. 329-28 yillar qishlovini Baqtriyada (bazi manbalarda Navtakada deyiladi) otkazar ekan vaqtni behuda ketkazmadi. U bu yerda Xorazm hukmdori Farasman bilan mozokaralar olib bordi. Natijada Aleksandrning Xorazmga yurish rejasi toxtatildi.
Mil.avv. 328 yilning bahoridan yunon-makedonlarga qarshi kurash yana avj oldi. Mahalliy aholi yirik shaharlar, qalalar, togli hududlarda kurashni davom ettirdilar. Ahvol jiddiylashganidan xavotirga tushgan Aleksandr 30 ming qoshinini 5 guruhga bolib, bu guruhlarga ishonchli sarkardalar Gefestion, Ptolemey Lag, Perdikka, Ken va Artabozlarni boshliq etib tayinladi.
Yunon-makedonlarning shafqatsiz urushlari natijasida kopgina mahalliy aholi qirilib ketdi. Qolganlari ham togli hududlarda kurashni davom ettirdilar. Bu orinda Spitamanning jasorati haqida toxtalish joizdir. U doimo raqiblarining zaif joylarini izlar va ularga aynan osha joylardan zarbalar berar edi. Spitaman Sugdiy va baqtriyalik zodagonlar, hamda saklar bilan ittifoqlikda dushmanga qarshi kurashishga harakat qildi. Manbalarning malumot berishicha mil.avv. 328 yilning oxirida Spitaman oz vatandoshlari xiyonatining qurboni boladi. Spitaman tajribali davlat arbobi va sarkarda bolib, u bosqinchilarni Ona yurtidan haydab chiqarishi uchun imkoniyati bolgan barcha tadbirni kordi, choralardan unumli foydalanishga harakat qildi. U mohir sarkarda bolib dushmanning kichik hatosidan ham unumli foydalanar va uning zaif tomonlarini topishga harakat qilardi. Ammo, Aleksandr harbiy kuch-qudrati jihatdan Spitamandan ustun edi.
Spitaman halok bolganidan song asosan tog qalalari qozgolon ochoqlariga aylanadi. Yozma manbalarda eslatilgan «Sugd qoyasi» (yoki «Arimaz qoyasi»), «Xoriyen qoyasi» shular jumlasidandir.
Aleksandr Makedonskiy mahalliy aholini kuch bilan yengish nihoyatda ogir ekanligini anglab yetganidan song turli yollar bilan ularga yaqinlashishga qaror qildi. Mahalliy xalq vakillariga nisbatan siyosatini tubdan ozgartirdi. Xususan, zardushtiy qohinlariga birmuncha erkinliklar berib ozi ham bu dinni qabul qildi. Qozgolon boshliqlari Oksiart, Sisimitr, Xoriyen kabilarni avf etib, mol-mulklarini qaytarib berdi. Hatto, qozgolonga qatnashganlarga mukofotlar tarqata boshladi. Mahalliy aholi bilan qarindoshlik munosabatlarini ornatib Oksiartning qizi gozal Roksanaga (Rohshanak) uylandi. Natijada mahalliy zodagonlarning deyarli barchasi Aleksandr hokimiyatini tan olib uning xizmatiga otib ketdilar. Mil.avv. 327 yilning oxirida Sugdiyonadagi qozgolonning songgi ochoqlari ham bostirildi.
Yunon-makedon bosqinchilariga qarshi uch yil davomida kurash olib borar ekan, Orta Osiyo xalqlari mislsiz jasorat namunalarini korsatdilar. Ular yunonlar oylaganidek, «varvarlar» va madaniyatdan orqaga qolgan emas, balki oz davrining yuksak harbiy sanati va madaniyatiga ega ekanliklarini namoyish etdilar. Aleksandr qoshinlari butun Sharq davlatlarini ozlariga boysundirganlarida Sugdiyona va Baqtriyadagi kabi qattiq qarshilikka uchramagan edilar. Bu holni Aleksandr tarixini yozgan kopgina qadimgi davr tarixchilari ham etirof etadilar.
Ozbekiston hududlarida yashagan mahalliy aholi oz ozodligi va mustaqilligi yolida bir tan-bir jon bolib harakat qilganlar. Ammo, kuchlar nisbati va harbiy texnikaning teng emasligi kop hollarda bosqinchilar ustunligini taminlagan. Shunga qaramasdan bunday holatlar davlatchilik tarixida muhim iz qoldirgan.
Shunday qilib Xorazm, Choch (Toshkent vohasi), Fargona va saklar yurti Aleksandrdan mustaqil bolib qoladi. Sugdiyona, Baqtriya, Margiyona va Parfiya Aleksandrning davlatiga qoshilib, keyinchalik ularning hududida ayrim yunon-makedon davlatlari vujudga keladi.
Aleksandr bosib olgan hududlarda uning boshqaruv faoliyati dastlab Gretsiyaning ayrim demokratik ananalariga (harbiy yodboshchilar kengashi, qoshinlar yigini) asoslangan edi. Qoshinlar yiginida sud ishlari korib chiqilib, jinoyat va jazo masalalari qatiy muhokama qilingan. Jinoyat turlari ichida eng ogirlari-podshoga qarshi fitna, xiyonat, isyonga davat etish hisoblanib, ushbu harkatlar uchun yagona jazo olim jazosi belgilangan. Qatl etish haqidagi qaror qoshinlar yiginida qabul qilingan. Sharqqa qilgan yurishlari tugaganidan song Aleksandr bu hududlarda barpo etgan oz saltanatida Ahamoniylar davlat boshqaruvidagi idora-tartib usullarini ozgartirmagan. YAni, satraplik boshqaruvi va soliqlar yigib olish tizimi ozining ilgarigi ahamiyatini saqlab qolgan.
Orta Osiyoda istilo etilgan viloyatlar va shaharlarni boshqarish uchun yunon-makedon sarkardalari bilan birga mahalliy hokimlar ham jalb etilgan. Yozma manbalarning malumot berishicha, Aleksandr davrida mahalliy aholi vakillaridan Fratafarn-Girkaniyada, Artaboz-Baqtriyada, Oksiart va Xoriyen-Sugdiyona viloyatlariga hokimlik qilganlar. Mil.avv. 325 yilda Oksiart qol ostiga Paropamis-Hindiqush viloyati topshiriladi.
Mil.avv. 325-324 yillarda makedonlar yaroq-aslahalari bilan qurollangan mahalliy aholi qoshinlari yunon-makedon armiyasi safiga jalb etiladi. Aleksandr mahalliy hokimiyat vakillariga nisbatan maqsadli siyosat olib borgan. Mil. avv 324 yilda Soza shahrida on mingta yunon-makedon askarlari mahalliy ayollarga uylanadilar. Aleksandrning ozi va sarkarda Gefestion Doro III ning qizlarini hamda sarkarda Salavka Spitamanning qizi Apamani xotinlikka oladilar.
A. Sagdullayevning fikricha, bunday yondoshuv aniq siyosiy maqsad yangi davlatchilik barpo etish goyasi bilan boglangan edi. Bu davlat nafaqat turli halqlarning siyosiy birlashmasi bolibgina qolmay, balki uning kelajakda makedonlar va Sharq zodagonlari qon-qarindoshligi vorisligiga tayangan davlatga aylanishi rejalashtirilgan edi.
Koplab xalqlar va mamlakatlarni birlashtirib yagona davlat barpo etish goyasi, insonlarni umumiy ong va yagona tafakkurga boysundirish goyasi yangilik emas edi. Bunday goyani qadimgi fors podsholari ham oz oldilariga maqsad qilib qoyganlar va oqibatda mil.avv. 490 yilda yunon-fors urushlari boshlangan.
Aleksandrning harbiy yurishlari Sharq va Garb ortasidagi keng savdo-sotiq va madaniy aloqalarning rivojlanishiga olib keldi. Siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning ozgarishi natijasida mahalliy va yunon madaniyatining qoshilish jarayoni boshlanadi. Bu jarayonning tasirini moddiy madaniyatning rivojlanishida, qurilish va memorchilik, kulolchilik va tasviriy sanat, yangi yozuvlarning tarqalishi, tangashunoslik hamda diniy etiqodlarda korish mumkin. Yunonlar oz navbatida qadimgi Sharqning juda koplab madaniy yutuqlarini qabul qiladilar hamda mahalliy aholi madaniyatiga ham tasir otkazadilar. Aleksandr davridan boshlab, bir necha asrlar davomida, Sharqning siyosiy tarixi (davlat tizimi, boshqaruv usullari, qonunlar va huquq) da turli ananalarning qoshilib rivojlanganligini kozatishimiz mumkin.