Alisher Navoiy Nizomiddin Mir Alisher Taxallus

Yana Navoiy haqida 

Ulug’ o’zbek shoiri, mutafakkiri va davlat arbobi Nizomiddin Mir Alisher Navoiy temuriylar 

saltanatiga tegishli Xuroson mulkining markazi — Hirotda tug’ilib, shu yerda umrining asosiy 

qismini o’tkazgan. Navoiyning otasi G’iyosiddin Bahodir temuriylar xonadoniga yaqin bo’lgan. 

She’r zavqi va iste’dodi erta uyg’ongan Alisher etti yoshidayoq Farididdin Attorning 'Mantiqut-

tayr' asarini yod olgan, Sharafiddin Ali Yazdiy nazariga tushgan. Mavlono Lutfiy yosh shoir 

iste’dodiga yuqori baho bergan, Kamol Turbatiy e’tirofini qozongan. 

Sayyid Hasan Ardasher, Pahlavon Muhammad kabi ustozlardan ta’lim olgan, Abdurahmon 

Jomiy bilan ijodiy hamkorlikda bo’lgan. Navoiy 1469 yilgacha temuriylar orasidagi ichki nizolar 

sababli Hirotdan chiqib ketishga majbur bo’lgan. 

Husayn Boyqaro Xuroson taxtiga o’tirgach (1469), Navoiy hayoti va ijodida yangi bosqich 

boshlanadi. Husayn Boyqaro Alisher Navoiyga 'muqarrabi hazrati sultoniy' ('sulton 

hazratlarining eng yaqin kishisi') degan unvonni beradi. Unga ko’ra Navoiy davlatning barcha 

ishlariga aralasha olardi. 

Navoiy ijodi ixlosmandlari uning she’rlarini yig’ib, 'Ilk devon’ (1464-65) tuzgan edilar, so’ngra 

'Badoyiul-bidoya’ ('Go’zallikning boshlanishi'), 'Navodirun-nihoya’ ('Nodirliklar nihoyasi') 

nomli devonlar (1470-yillar) tartib berilgan. Lirik merosi umumiy hajmi 50000 misradan ortiq 

'Xazoyinul-maoniy' nomli to’rt devon (1491—1498)ga jamlangan. Alisher Navoiy ijodining 

yuksak cho’qqisi 'Xamsa’ asari (1483-85)dir, shoir birinchilardan bo’lib, turkiy tilda to’liq 

'Xamsa’ yaratdi va turkiy tilda shunday ko’lamdor asar yozish mumkinligini isbotlab berdi. 

'Xamsa’ tarkibiga 'Hayrat ul-Abror', 'Farhod va Shirin’, 'Layli va Majnun’, 'Sab’ai sayyor', 'Saddi 

---

Iskandariy' kabi dostonlar kiradi. Navoiyning tasavvufiy qarashlari deyarli barcha asarlarining 

ruhiga singgan bo’lsa-da, maxsus 'Lisonut-tayr' dostoni(1499)da, 'Nasoyimul-muhabbat’ 

manqabasi'(1495-96)da, 'Tarixi anbiyo va hukamo’(1485-8), 'Arbain’, 'Munojot’ singari 

asarlarida aks etgan. O’zbekiston mustaqillikka erishganidan so’ng Navoiy asarlarini diniy va 

so’fiylik jihatidan o’rganish kengaydi, ular ob’ektiv va ilmiy bahosini olmoqda. 'Arbain’, 

'Munojot’ kabi asarlari chop etildi. 

Navoiy merosining salmoqli qismi nasriy asarlardan iborat. Ular ijtimoiy-siyosiy, axloqiy-

ta’limiy va ilmiy-falsafiy yo’nalishdadir. 'Mahbubul-qulub'(1500-01) Navoiyning so’nggi yirik 

asari bo’lib, unda ulug’ mutafakkir adibning hayoti davomidagi kuzatishlari, to’plagan boy 

tajribasi o’z yuqori darajasida aksini topgan. Uch qismdan iborat bu asarda 'Soriun-nosning af’ol 

va ahvolining kayfiyati' (1), axloqiy muammolar (2), 'mutafarriqa favoyid va amsol surati' (3) 

masalalari ifodalangan. 

'Xamsatul-mutahayyirin’('Besh hayrat’,1494) asarida ustozi va do’sti Abdurahmon Jomiy, uning 

hayoti lavhalari, tariqati, yozishmalari, asarlari haqida hayratomuz hikoyalar keltiriladi. 'Holoti 

Sayyid Hasan Ardasher' (1488-89), 'Holoti Rahlavon Muhammad' (1493) asarlari manoqib-holot 

yo’nalishida bo’lib, ularda shoirga ustozlik qilgan buyuk shaxslar hayoti, faoliyati yoritilgan. 

'Munshaot’ (1498-99) Navoiyning maktublari to’plami (jami 88 ta xat) bo’lib, ular sog’inchlik 

xatlari, navro’z tabriklari, ta’ziyanomalar, siyosiy o’gitlar, sulhnomalar va boshqa 

yo’nalishlardadir. Ular Husayn Boyqaro, Badiuzzamon va boshqa tarixiy shaxslarga bitilgan. 

'Majolisun-nafois' (1490-91; 1497-98) tazkirasi turk tilidagi yozilgan dastlabki tazkira bo’lib, 

unda shoir sakkiz majlis doirasida 459 shoir va adib haqida ma’lumot bergan. Birinchi va 

ikkinchi majlisda tazkira tartib berilganda hayot bo’lmagan shoirlar, uchinchi majlisda shoirning 

zamondoshlari, to’rtinchi majlisda beshinchi majlisda Xuroson, oltinchisida Movaraunnahr, 

Kichik Osiyo va Eron, yettinchi va tiliga tarjima qilingan. 

Navoiy 'Muhokamatul-lug’atayn’ asarini o’z zamonidagi turkiy lahjalar, ziyolilar nutqi, badiiy 

va ilmiy asarlarning leksik-grammatik xususiyatlarini forsiy til xususitlari bilan qiyoslashga 

bag’ishladi. Jonli xalq tilida qo’llanilgan ko’plab so’zlarni asarga kiritib, adabiy tilda 

qo’llanilishiga sababchi bo’ldi. O’zigacha ishlatilgan so’zlarni yangi ma’no qatlamlarini ochdi. 

O’zbek tili grammatikasini Mahmud Koshg’ariydan so’ng ilmiy asosga soldi. O’zbek tilining 

badiiy va estetik imkoniyatlari kengayishiga sababchi bo’ldi. Fors va turk tillarida yaratilgan eng 

yirik va e’tiborli asarlarga murojaat qildi, shoir va olimlarni til istiqloli uchun kurashga chorladi. 

Aruz nazariyasiga bag’ishlangan 'Mezonul-avzon’(1492) asarida arab va fors aruzi qoidalarini 

turkiy tilda aniq va ravon tushuntirdi. Turk yozma va og’zaki she’riyati namunalarining vazn 

xususiyatlarini o’rgandi. Turkiy aruz tabiatini yoritish bilan birga turk she’riyati murakkab aruz 

tizimini boyitganini anglatdi. 

'Tarixi muluki Ajam' ('Ajam shohlari tarixi',1488) qisqa tarix bo’lib, Eron shohlari xronikasi 

bayon qilingan 'Tarixi Tabariy', 'Shohnoma’ asarlarini mantiqan to’ldiradi, ulardagi faktlarni 

izchil ilmiy tizimga soladi. Afsonaviy shoh Kayumarsdan sosoniylarning so’nggi vakili Yazdi 

Shahriyorgacha bo’l-gan shohlar tarixini, mifologik talqinini beradi. 'Tarixi anbiyo va hukamo’ 

('Payg’ambarlar va hakimlar tarixi', 1485—1498) asarining birinchi bo’limida 'Qissasul-

anbiyo’lar an’analarini davom ettirib, Odam alayhis-salomdan Nuh, Iso, Muso, Ya’qub, 

Sulaymon, Yusuf, Dovud kabi payg’ambarlar tarixiga oid qissalar keltiradi. Navoiy Luqmoni 

hakimga ham anbiyolar qatoridan joy beradi. Asarning 'Hukamo zikrida’ deb nomlangan 

ikkinchi bo’limida insoniyat tarixida chuqur iz qoldirgan donishmand hakimlar Fishog’urs, 

Jomosp, Buqrot, Suqrot, Aflotun, Arastu, Bolinos, Jolinus, Batlimus, Buzurgmehr haqida ibratli 

hikoyalar keltiradi, ularning donishmandligi, ilmiy kashfiyotlari siri qisqa satrlarda talqin 

qilinadi. 

---

'Vaqfiya’ (1481) asarida vaqf yerlari, mulklari, ularning miqdori, ulardan foydalanish, vaqf 

mulki va mablag’i evaziga quriladigan bino va inshootlar, bu yo’nalishda madrasa va 

xonaqohlarda o’rnatilgan tartiblar haqida fikr yuritdi. Navoiy o’z ixtiyoridagi mablag’lar 

hisobiga qurilgan xayriya muassasalari, ilmiy-madaniy binolar va bog’larni sanab o’tdi. Asar 

Navoiy va Husayn Boyqaro munosabatlarini o’rganish uchun ham muhim hujjatli manbadir. 

Navoiy dahosi tufayli insoniyat tarixida dunyoning turli joylarida yashayotgan turkiy xalqlar 

yakqalam qilindi, millat ma’naviy merosi umumjahon xazinasidan mustahkam o’rin oldi. 

Mustaqil O’zbekistonda Navoiyni anglash davlat siyosati darajasiga ko’tarildi. Respublikadagi 

eng yirik viloyatlardan biri va uning markazi, O’zbekiston Davlat mukofoti, O’zbekiston 

Respublikasi Fanlar Akademiyasi Til va adabiyot instituti, opera va balet akademik teatri, 

O’zbekiston Davlat kutubxonasi, Samarqand Davlat universiteti va boshqa yuzlab madaniy-

ma’rifiy muassasalar, jamoa xo’jaliklari ulug’ shoir nomi bilan ataladi.