Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti musiqa, badiiy grafika va mehnat ta

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

39 
 
 
 
IIBOB:O’ZBEKXALQMUSIQASININGMAHALLIYUSLUBLARIMAVZU
SIDADARSLARNITASHKILETISHNINGPEDAGOGIKSHART-
SHAROITLARI. 
2.1. Musiqa darslarida o’rganiladigan mahalliy uslublarga taalluqli o’quv 
materiallari tahlili.
Mahalliymusiqiyuslublargaxosasarlarya‟niaytimlarnimusiqadarslaridao‟quvc
hlartomonidantinglanishijarayonida, 
mazkurasarlargao‟quvchilardama‟lumbirbadiiy-yemosionaltaasurotlarnihosilqilish, 
ularnio‟rganish, 
qadrlash, 
ijrochilikan‟analarinibilishgaintilish, 
ularhaqidaengzarurbilim, 
tushunchalargaegabo‟lishlaridao‟qituvchitomonidan 
“asar” 
haqidaberiladigantavsiflarmuhimo‟rintutadi. 
Butavsiflarzamiridaasosannamunalarningqayholatdaijroetilshiinsonijtimoiyhayotin
ingqaysifaoliyatibilanbog‟liqligi, 
g‟oyaviy-badiiymazmuni, 
kimlartomonidanijroetilganligihaqidagima‟lumotlaro‟zifodasinitopishilozim. 
Masalan, 
xalqog‟zakimusiqaijodiyotiningengqadimiynamunalaridanbiribo‟lganmehnataytiml
arimehnatfaoliyatiningturliko‟rinishlari,masalan, 
yerhaydash, 
ekinekish, 
qo‟ltegirmon 
(yorg‟uchoqda) 
donyanchish, 
narxdaipyigirishkabijarayonlardaijodetilganligima‟lum. 
Muayyanmehnatnibirmaromda, 
uyushqoqlikbilanbajarishgako‟makberishqatoridayanainsongabadiiy-
yestetikzavqbergan, 
rohatbag‟ishlangan, 
ko‟tarinkilikkayfiyatinijoqilganmehnatqo‟shiqlarizamonaviymuhimvasharoitlarta‟s
iridao‟zgarishlargauchrayotganligini, 
ba‟zandastlabkiijtimoiyahamiyatiniyo‟qotayotganliginihamta‟kidlashjoiz. Masalan, 
o‟tmishdanqo‟shhaydab, 
bug‟doyyanchishdaaytiluvchi 
“Maydayo-mayda” 
xirmonqo‟shig‟ihozirgiamaliyotdadeyarliqo‟lanilmaydi.Buaytim 
“Boysun” 

---

40 
(Surxondaryo) 
va 
“Chavki” 
(Samarqand) 
folkloryetnografikansambllaritomonidanqaytatiklanganbo‟lsa-da, 
ammoo‟zigaxoszamonaviy-sahnaviyko‟rinishlardaikkilamchifolklortusiniolgan. 
Bug‟doyo‟rimivaqtidaikkikishitomonidanijroetiladigan 
“Yozi”, 
bug‟doyunqilinishijarayonidaaytiluvchi “Yorg‟uchoq”, sigirsog‟imidaaytiluvchi 
“Xo‟sh-xo‟sh”, yechkisog‟imidagi “Churey-churey”, qo‟ysog‟imidagi “Turey-
turey” 
hamdadonekinlarixosiyatlarinita‟riflovchi 
“Bobodehqon” 
epikaytimlarihozirchaasosanilmiyo‟rganishmanbaibo‟libxizmatqiladi. 
Mavsumiymarosimqo‟shiqlario‟zbekxalqininguzoqtarixiyo‟tmishidavomida
yuzagakelganturlitumanmarosimvaurf-odatlartarkibidashaklanganbo‟lib, 
ulardanyengommaviylashganlaribahorfaslivaNavro‟zbayramigabog‟labijodetilgan. 
Insonning hayotiy yo‟li bilan bog‟liq muhim sana va marosimlar bilan 
nishonlanishi an‟anaga aylangan. Ana shular sirasiga ommaviy marosimlar bilan 
bog‟liq beshik to‟yi, muchal to‟yi, xatna(sunnat) to‟yi, nikoh to‟yi, motam 
kabilarni kiritish mumkin. 
Ye‟tiborli tomoni shundaki, to‟y aytimlari va sinashda xalqimizning 
ma‟naviy go‟zallik haqidagi teran tushunchali badiiy in‟ikosini topadi. Bunga 
“Yor-yor”, “Kelin salom”lar yorqin misoldir. 
Xalq musiqa ijodiyotining “nomarosim” aytimlari guruhiga mansub terma, 
qo‟shiq, lapar, alla, ashula kabi janrlari bo‟yicha turli ko‟rik-tanlovlarni o‟tkazib 
turilishi ham ularni ma‟naviy hayotimizga tadbiq etishimizda muhim ahamiyat 
kasb yetmoqda. Ushbu yo‟nalishga oid ayollar tomonidan ijro yetiluvchi Farg‟ona 
vodiysi “Yallachilari”, Xorazm “Xalfalari”, Buxoro-Samarqand “Sozanda” 
dastalarining faoliyati zamonaviy ko‟rinishlarda davonm yetgani holda, ana shun 
an‟ana davomchilarini musiqa o‟quv yurtlarida tayyorlana boshlanganligi 
ye‟tiborga loyiqdir. Ba‟zi aytim namunalari folklor ansambllarining asosini tashkil 
yetadi. Masalan, “Omon yor” folklor-yetnografik ansambli lapar, yalla va 
termalarni, “Doston” ansambli (Xorazm) dostonlardan parchalar bilan bir qatorda 
lapar, terma, xalfa qo‟shiqlarini, “Mohi Setora” folklor ansambli (Buxoro) yesa 

---

41 
qo‟shiq, lapar, yalla hamda sozanda dastalariga xos qo‟shiq-raqslarni o‟z 
repertuarida o‟zlashtirgan. 
Shu o‟rinda biz mahalliy uslublarga xos musiqa namunalarini o‟rganish, 
tinglash, tahlil qilish jarayonida nimalarga e‟tibor qilish, qanday ma‟lumotlarga 
tayanib ish tutish dars samaradorligini ta‟minlashi va o‟z navbatida o‟quvchilarda 
xalq musiqasiga nisbatan qiziqishi va o‟rganishga bo‟lgan intilishlarini 
rivojlanishida muhim ahamiyat kasb yetishi xususida to‟xtalib o‟tishni joiz deb 
bildik. 
Mahalliy-musiqiy uslublardan Buxoro-Samarqamd uslubi bu hududda 
nisbatan kasbiy musiqani yetakchi taraqqiy etganligi bilan alohida o‟ziga xoslik 
kasb yetadi. Bu uslubning yana bir bir muhim xususiyati mazkur viloyatlar ko‟p 
millatligi bilan ham ajralib turadi, ulardan o‟zbek, tojik, yahudiylar ko‟pchilikni 
tashkil yetgan. Shuning uchun ham Buxoro-Samarqand folklorida iki tillilik keng 
tarqalgan. Bu uslubga xos namunalarni o‟rganishda zang, terma, hay nozanin, ufor, 
ashulalar qatorida mayda g‟azallar deb nomlanuvchi turkum ashulalar ham ye‟tibor 
qaratish lozim. Mayda g‟azal-maqom va xalq qo‟shiqlaridan olingan kichik ashula 
hamda ijro etish bo‟lib, ular mavrigi va maqom ohanglari asosida yaratilgan 
kichik-kichik xalq qo‟shiqlaridan tashkil topadi. Ular ayrim hollarda “termalar” 
ham deb atalgan. Ularni ayollar o‟rtasida keng tarqalgan Buxorcha, zang 
turkumlarida ham ko‟rish mumkin. 
Misol: