Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

ha 
yoki 
yo
‘
q
javoblarini 
talab qiladi. 
So‘roq olmoshlari yordamida ifodalangan so‘roq gaplar so‘roqqa javob 
bo‘luvchi so‘zni talab qiladi:
 -Ko
‘
chatlarga kim suv qo
‘
ydi? –Salim. 
Yozuvda 
-mi
yuklamasi kesimga qo‘shib yoziladi. 
–chi, -a, -ya
yuklamalari 
esa o‘zi qo‘shilayotgan so‘zdan chiziqcha bilan ajratib yoziladi. 
Ritorik so‘roq gaplar javob talab qilmaydi, javobi shu gapning o‘zida bo‘ladi. 
So‘roq gap kesimi bo‘lishsiz fe’llar bilan ifodalangan bo‘Isa, darak gap tasdiq 
ma’nosini bildiradi: 
Onani kim sevmaydi? (Onani hamma sevadi); 
aksincha, 
bo‘lishli fe’llar bilan ifodalangan bo‘Isa, inkor gap ma’nosini bildiradi. Masalan, 
Bu daraxtni kesishga kim jur
‘
at qiladi. 
(«Bu daraxtni kesishga hech kim jur’at 
qilolmaydi» ma’nosini bildiradi). 
Tinch uyda janjal bo’lishini kim istaydi? 
(Tinch 
uyda janjal bo‘lishini hech kim istamaydi).
 
So‘roq gap orqali ifodalangan darak ma’nosi darak gap orqali ifodalangan 
darak ma’nosidan kuchliroq bo‘ladi. 
Shuningdek, so‘roq gap shakli orqali buyruq ma’nosi ham ifodalanishi 
mumkin. Masalan, - 
Yurmaysizmi? 
(«yuring» ma`nosida). So‘roq gap orqali 
ifodalangan buyruq ma’nosi buyruq gap orqali ifodalangan buyruq ma’nosidan 
kuchliroq bo‘ladi. 
Darak ma`nosini ifodalagan so`roq gaplarga 
so
‘
roq-darak
gaplar, buyruq 
ma`nosini bildirgan so‘roq gaplarga esa
 so`roq-buyruq 
gaplar deyiladi. 
Buyruq gap.
Buyurish, da`vat qilish ma`nolarini bildirgan gaplar buyruq gap 
deyiladi:
 chiroyli yoz. 
Buyruq gaplarning kesimi buyruq shaklidagi fe’llar orqali ifodalanadi. Buyruq 
gap oxiriga nuqta qo‘yiladi.
Ayrim hollarda uchinchi shaxs buyruq maylidagi fe’llar bilan ifodalangan 
gapning kesimi II shaxs ma’nosida qo‘llaniladi. Masalan, 
Chekmang 
o‘rnida 
Chekilmasin. Uyga kiring 
o‘rnida
 Uyga kirilsin. 
Bunday vaqtda iltifot, mulozamat 
bildirish, kesatiq kabi ma’nolar ifodalanadi. 
Buyruq gapning kesimi odatda gap oxirida keladi. Ba’zan buyruqni 
kuchaytirish, do‘q-po`pisa ma’nosi ifodalanganda kesim gap boshida keladi. 
Masalan, 
Qo
‘
ligizni oling 
o`rniga 
Oling qo
‘
lingizni.
Istak gap.
Kesimi 
– sa
shaklidagi fe’llar orqali ifodalangan gaplar istak gap 
hisoblanadi. Yozuvda istak gaplar oxiriga nuqta qo‘yiladi
: Xorijiy tillarni yaxshi 
o
‘
rganib, chet ellarga o
‘
qishga borsam.