Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti o‘zbek tili va adabiyotini o‘qitish fakulteti

13-§. SINTAKSIS HAQIDA MA’LUMOT. SINTAKSIS QISMLARI 
Reja: 
1.So`z birikmasining turlari. 
2. Tobe so‘zning bosh so‘zga birikish usullari 
3. Gap turlari. 
Asosiy tushunchalar:
sintaksis, so‘z birikmasi, teng bog‘lanish, tobe 
bog‘lanish, bitishuv, boshqaruv, moslashuv, gap, gapning ifoda maqsadiga ko‘ra 
turlari, gapning emotsionallikka ko‘ra turlari 
Sintaksis haqida umumiy tushuncha. 
Biz foydalanayotgan til turli 
birliklardan, vositalardan iborat. Ularning har biri tilda o‘zining muhim vazifasini 
bajaradi. Tahlil qilganda til birliklari ajratiladi, aniqlanadi va izohlanadi.
 Sintaksis 
yunoncha 
syntaxis 
so‘zidan olingan bo‘lib, «yopishtirish», «bog‘lash» demakdir. 
Demak, so‘zlarning va gaplarning (qo‘shma gap doirasida) o‘zaro bog‘lanish 
qonun-qoidalarini, ularning turlarini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi 
sintaksis
sanaladi. Bu bo‘lim gapda so‘zlarning bog‘lanishini –so‘z birikmalarini, gap va 
uning tuzilishi hamda mazmuniy turlarini o‘rganadi. Boshqacha aytganda, sinlaksis 
so‘z birikmasi va gap haqidagi ta’limotdir. Har qanday til o‘zining nutq tovushlari, 
so‘zlari (iboralari) va qo‘shimchalardagi imkoniyatlarini sintaksisda, ya’ni gap 
qurilishida namoyon qiladi. 
So‘zning tildagi muayyan qonun-qoidalar asosida o‘zaro birikuvidan so‘z 
birikmasi va gaplar hosil bo‘ladi. So‘z birikmalari va gaplar o‘z qurilishi va ifoda 
mazmuniga ko‘ra farqlanadi.
Sintaksis so‘z birikmasi sintaksisi, gap sintaksisi bo‘limlaridan iborat. 
Teng bog
‘
lanish va tobe bog
‘
lanish.
Bir so‘zning boshqa so‘zga ma’lum 
grammatik vositalar (grammatik qo‘shimchalar, yordamchi so‘zlar) orqali 
bog‘lanishi 
grammatik bog
‘
lanish
hisoblanadi. So‘zlarning o‘zaro grammatik 
bog‘lanishi ikki xil:

---

134 
1.Teng bog‘lanish – ikki so‘zning teng huquqli, biri ikkinchisiga bo‘ysunmay 
bog‘lanishi:
opam va kitob, uy va tom
kabi.
 
Bir xil gap bo‘lagi vazifasida kelib, 
ko‘pincha bir xil so‘roqqa javob bo‘luvchi bo‘laklarning o‘zaro teng bog‘lovchilar 
yoki sanash ohangi yordamida bog‘lanishi 
teng bog
‘
lanish 
sanaladi: 
Ular Hofiz, 
Navoiy, Bedil va Fuzuliy baytlarini tahlil qilib... o
‘
tirishardi.
So‘zlarning teng bog‘lanishi so‘z qo‘shilmalarini hosil qiladi. So‘z 
qo‘shilmalarida har bir so‘z ma’no mustaqillligini, alohida-alohida narsalarni 
nomlab kelish xususiyatini saqlab qoladi: 
opam va kitob, siz bilan biz 
kabi. 
So‘z qo‘shilmalarida so‘zlar sanash ohangi (yozuvda vergul) yoki teng 
bog‘lovchilar vositasida birikadi.
2. Tobe bog‘lanish – bir so‘zning (tobe so‘zning) boshqa bir so‘zga (hokim 
so‘zga) bo‘ysunishi orqali bog‘lanishi: 
opamning kitobi, uyning tomi
kabi. Bir 
bo‘lakning boshqa bo‘lakka kelishik, shaxs-son, zamon qo‘shimchalari, 
ko‘makchilar va so‘z tartibi va ohang yordamida bog‘lanishiga 
tobe bog
‘
lanish
deyiladi. Tobe bog‘lanish doimo ikki qismdan iborat bo‘ladi: tobe qism va hokim 
qism. So‘roq bog‘lanib kelgan qism hokim, so‘roqqa javob bo‘lib keluvchi qism 
tobe qismdir:
chiroyli (qanday?) ko
‘
ylak, go
‘
zal (qanday?) mamlakat; dalaga 
(qayerga?) bormoq.
So‘zlarning tobelanish asosida bog‘lanishi so‘z birikmalarini hosil qiladi va 
so‘z birikmasi ikki va undan ortiq so‘zdan iborat bo‘lishiga qaramay, bitta 
tushunchani ifodalaydi: 
opamning kitobi, qizil gul, uyga kirmoq.