Bog`lovchi. Bog`lovchilarning ma’nosi, vazifalari va turlari

Bog`lovchi. Bog`lovchilarning ma’nosi, vazifalari va turlari

Reja :
Bog`lovchi va uning shakliy jihatdan ko’rinishlari .
Bog`lovchi- yuklamalarning mohiyati .
Bog`lovchilarning hozirgi o’zbek adabiy tilida o’rganilish zarurligi .
Mavzu bo`yicha tayanch iboralar:
Bog`lovchi, teng munosabat, tobe munosabat, sof bog`lovchi, qo`shimchasimon bog`lovchi, yarim bog`lovchi, bog`lovchi-yuklama, bog`lovchilar sirasining boyishi, yakka va juft bog`lovchi, teng bog`lovchi turlari, tobe (ergashtiruvchi) bog`lovchi turlari.
Bog`lovchilar ham ko’makchilar kabi sintaktik bog`lash vositasi sanalib, ulardan tobe munosabatni ifodalashi bilan birga teng munosabatlarni ham hosil qilishi bilan ajralib turadi. Bog`lovchilar gap bo’laklari, qo’shma gapning sodda gapga teng qismlari orasidagi turlicha aloqalarni, grammatik munosabatni ko’rsatadi. Bog`lovchilarning mohiyati, o’zbek adabiy tilidagi bog`lovchilarning turlari, bu turlarga oid so’zlar tilshunosligimizda qator ishlarning manbai bo’lgan. Mavjud adabiyotlarda bog`lovchilarning turlari va bu turlarga qaysi so’zlar mansubligi masalasida turlicha nuqtai nazarlar bor, ya’ni bir ishda bog`lovchi deb berilgan birlik boshqa ishda yuklamalar qatoriga kiritiladi, ko’makchi deb berilgan birlik bog`lovchi deb tan olinadi. Bog`lovchilarga oid so’zlarning aniq belgilanmaslik sababi ularning lisoniy jihatdan o’rganilmaganligida deb o’ylaymiz.
Bizningcha, bog`lovchilarni ham ko’makchilar singari shakliy jihatdan uch guruh (sof bog`lovchilar, yarim bog`lovchilar, qo’shimchasimon bog`lovchilar)ga ajratib o’rgansak, bog`lovchilarga mansub birliklarni to’g`ri belgilagan bo’lamiz. Sof bog`lovchilar guruhiga faqat bog`lovchi vazifasida qo’llaniladigan va, hamda, yo, yoxud, yoki, ammo, lekin, biroq, chunki, shuning uchun, agar, ya’ni kabi yordamchi so’zlar xos. Qo’shimchasimon bog`lovchilar guruhiga -ki (-kim) va ham bog`lovchi, ham yuklama vazifasida kela oladigan u (-yu), -da, -mi qo’shimchalari mansubdir -u (-yu), -da qo’shimchalarining bog`lovchi vazifasini to’la-to`kis bajarishi qator manbalarda qayd etilgan, -mi qo’shimchasida ham bog`lovchilik xususiyati borligini “Yomg`ir yog`dimi, hamma joy nam bo’ladi”, “Karim keldimi, to’polon boshlanadi’’ tipidagi gaplar tasdiqlaydi. Ushbu gaplarda qo’llangan -mi qo’shimchasi ta’kid ma’nosini voqelantirgan holda sodda gaplarni bir-biriga bog`lash funksiyasini bajaryapti. Yarim bog`lovchilarga mustaqil so`z turkumlaridan o’sib chiqqan, “oraliq uchinchi” tabiatiga (ham mustaqil, ham yordamchi) ega bo’lgan ba’zan, bir, vaqtida, hali, goh, (goho) kabi so’zlarning takroriy shakli misol bo’ladi. Chunonchi,
1.Ba`zan Qoratoyning ishxonasida, ba`zan choyxonada tunab yurdi (O.).
2.Ikki kundan beri goh savalab, goh shiddat bilan yog`ayotgan yomg`ir hammayoqni uvitib yubordi (A.Q.). 3.Vaqtida qor yog`adi, vaqtida yomg`ir.
Ushbu gaplarda qo`llanilgan ba`zan, goh (goho), vaqtida so`zlarining vazifalari bog`lovchilarga juda yaqin.
“Salima tez qaytdi. U yangi xabar olib keldi”; “Brigadada mehnat yaxshi uyushtirilmadi. Natijada hosil kam bo’ldi”; “Azimboy ko’p zulm o’tkazdi. Oqibatda xalqning sabr kosasi to’ldi” gaplaridagi u, natijada, oqibatda so’zlari birinchi gapni ikkinchi gap bilan bog’lab kelmoqda. Demak, u, natijada, oqibatda so’zlarini ham yarim bog’lovcilar sirasiga kiritsak to’g`ri bo’ladi. Ikkinchi gapning mazmuni birinchi gapsiz aniq emas. Yordamchi so’zlar nafaqat so’zlarni, gaplarni bir-biriga bog’lashga, matn qismlarini ham bog’lashga xizmat qiladi.
Hozirgi o’zbek adabiy tilidan darslik va qo’llanmalarda bog’lovchilarning vasifasi jihatidan turlari quyidagicha belgilangan: I. Teng bog’lovchilar. 1. Biriktiruv bog’lovchilari: va, -u (-yu), hamda. 2. Ayiruv bog’lovchilari: yo, yoki, yoxud, goho, dam… dam, bir… bir, ba’zan… ba’zan. 3. Zidlov bog’lovchilari: ammo, lekin, biroq. II. Ergashtiruvchi bog’lovchilar. 1.Aniqlov bog’lovchilari: ya’ni, -ki (-kim). 2.Sabab bog’lovchilari: chunki, shuning uchun, zeroki. 3.Shart bog’lovchilari: agar, agarda, agarchi. 4.Chog’ishtiruv bog’lovchilari: go’yo, go’yoki. Teng bog’lovchilar, ergashtiruvchi bog`lovchilarning ma`no va vazifa tomoni, imlo xususiyatlari formal tilshunoslikda ancha o`rganilganligi tufayli biz bular ustida to`xtalishni lozim topmadik. Ammo ayrim so`zlarning bog`lovchilik tabiatidan kelib chiqqan holda shuni aytish mumkinki, bog`lovchilarning miqdori, ularning mohiyati, turlari hanuzgacha aniq belgilanganicha yo`q. Masalan, chog`ishtirish bog`lovchilariga go`yo, go`yoki kiritiladi [2, 220; 3, 386]. Ammo bu so`z gap bo`laklari yoki gaplarni bog`lash uchun xizmat qilmaydi, balki o`xshatish, qiyoslash ma`noli konstruksiyalarda shu ma`noni ta`kidlash uchun xizmat qiladi, o`xshatish, qiyoslash ma`nosi esa boshqa vositalar bilan ifodalanadi: Beda orasi juda issiq, go`yo quyoshning butun olovi beda ichiga yashiringanday (O.). Nay sadosining mayin to`lqinlari tip-tiniq havoda yoyilarkan, go`yo hammayoq jonlangan kabi tuyuldi (O.). Ushbu misollarda o`xshatish, qiyoslash -dek qo`shimchasi va kabi so`zi bilan ifodalanyapti, go`yo esa shu ma`noni ta`kidlayapti. Demak, go`yo yuklama  ta`kid yuklamasi hisoblanadi. “Balki” yordamchisi haqida ham shu fikrni aytish mumkin. Balki qo`llanishidagi ba`zi xususiyatlariga ko`ra, zidlov bog`lovchilaridan farq qiladi. Zidlov bog`lovchilari ko`pincha qo`shma gap qismlarini bog`laydi, balki yordamchisi bunday vazifani bajarmaydi: Havo bulut bo`ldi, lekin (ammo, biroq) yomg`ir yog`madi. Bu misolda zidlov bog`lovchisi o`rnida balki so`zini qo`llab bo`lmaydi. Balki so`zi gumon mazmunli gaplarda, zid mazmunli qismlarga ega gaplarda gumon, qarama-qarshilik ma`nolarini ta`kidlash uchun qo`llanadi:…toping, balki tanishlaringiz bordir (O.). Chunki biz Azizbek kabilardan xalqnigina emas, balki o`zimizni ham qiynatdirmog`damiz (A.Qod.). O`z-o`zidan anglashiladiki, balki sof bog`lovchi bo`lolmaydi, bog`lovchi funksiyasini bajarayotgan yuklamalar sirasidan joy oladi. Qisqasi, bir turdan
ikkinchi turga o`tish va bog`lovchi-yuklama, ko`makchi-bog`lovchi kabi oraliq hodisalar hosil qilish yordamchi so`zlar tabiatiga xos xususiyat bo`lib, ularning ichki manba asosida boyishining bir yo`li sanaladi. Ham… ham biriktiruv bog`lovchisi ta`kid qo`shimcha ma`no bo`yog`iga ega, na…na esa inkor ma`nosini ifodalaydi, “-mi” so`roq - taajjub yuklamasi esa gap tarkibida bog`lash funksiyasini bajaradi. Shuning uchun bular bog`lovchi-yuklamalar hisoblanadi.
Chunonchi,
1.Na so’zlarida ma’no bor, na ishlarida hayo (O.).
2.Bir tovuqqa ham suv kerak, ham don kerak (Maqol).
3.U bir gapni aytdimi, albatta, qiladi.
Yuqorida aytilgan fikrlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, o’zbek tili bog’lovchilarining ma’no va xususiyatlari tamomila boshqacha, ularni turkona tahlil qilish, bog’lovchilar bilan bog`liq masalalarni to`g`ri va to`la hal etish bugungi kunda tilshunosligimiz oldida turgan bosh masalalardan biri sanaladi. Mavjud adabiyotlarda bog`lovchilarning turlarga ajratilishi va nomlanishi yetarli asosga ega emasligi, bog`lovchilarni guruhlash va nomlash rus tili grammatikasiga taqlid asosida bo`lganligini zakiy tilshunos A.Hojiyev ham ta`kidlagan edi [5, 56;].
Аdabiyotlar:
1.Асқарова М. Боғловчи-юкламалар ҳақида. ЎТА, 1962 йил, 5-сон, 5-12- бетлар.
2.Кононов А.Н. Грамматика узбекского языка. Ташкент,1948г.
3.Турсунов У. ва бошқалар. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Тошкент, 1992 йил.
4.Ўзбек тили грамматикаси. I том. Морфология. Тошкент, 1975 йил.
5.Ҳожиев А. Ҳозирги ўзбек тили боғловчилари ҳақида мулоҳазалар. ЎТА, 1986 йил, 2сон, 51-56-бетлар.