Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat
Yüklə 0,91 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
samolyotsoz, kemasoz, ko‘piriksoz, soatsoz, traktorsoz,
raketasoz, vertolyotsoz, metallsoz, asbobsoz, vagonsoz, stanoksoz, qurolsoz, robotsoz va h.k. – furush affiksli so‘z yasovchi model Fors-tojik tiliga xos –furush suffiksi ko‘magida voqelangan mazkur kammahsul model o‘rni bilan shaxs otini anglatuvchi terminlar yasashda ko‘zga tashlanadi: vatanfurush, og‘ufurush, tamakifurush, odamfurush, nashafurush, nosfurush, xotinfurush, valyutafurush va h.k. 64 -xo‘r affiksli so‘z yasovchi model Bu kammahsul model ba’zan: 1) shaxsni: odamxo‘r, araqxo‘r, tekinxo‘r ; 2) hayvonlarni ifodalovchi termin(zoonim)larni yasashda qatnashadi : arixo‘r(lar), asalxo‘r, morxo‘r, chumolixo‘rlar, go‘shtxo‘r, o‘txo‘r va h.k. -shunos affiksli so‘z yasovchi model Kelib chiqishi nuqtai nazaridan forscha-tojikcha hisoblanuvchi –shunos suffiksli bu qolip o‘zbek tili terminologiyasi tarkibida aksariyat rus tilidagi ikkinchi komponenti –ved suffiksli yasamalarga mos tushuvchi, mazmunan shaxs nomini ifodalovchi terminlarni shakllantiradi (Kononov1960;110): qonunshunos ( pravoved), sharqshunos (vostokoved), mashinashunos (spetsialist po mashinam), ruhshunos (psixolog), xitoyshunos (kitayeved), tilshunos (yazikoved), eronshunos (iranist), matnshunos (tekstolog), siyosatshunos (politolog), huquqshunos (yurist), hayvonshunos, tabiatshunos va h.k. 2. Fe’l asoslardan yasalgan ot-terminlar -g‘ich/gich//-qich—kich affiksli model -g‘ich/-gich ( jarangli undoshlardan keyin)// - qich/-kich (jarangsiz undoshlardan keyin) affiksi yordamida yasalgan ot-terminlar. Azaldan mazkur ko‘hna tub affiksning bosh vazifasi o‘timli fe’llar o‘zagidan sodir bo‘ladigan ish-harakat vositasi yoki qurol- aslahani ifodalovchi terminlar hosil qilish hisoblangan. Mahmud Koshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” asaridayoq orkuch “uch oyoqlik qozon” ( DLT,1,121), yerguch “qilichsimon tayoq” (DLT,1,422), bichg‘uch “qaychi” (DLT,1,421) kabi terminlar o‘z ifodasini topgan. Hozirgi o‘zbek tili terminologiyasi tizimida –g‘ich/- gich//- qich/- kich affiksi o‘ta mahsuldor bo‘lib, uning ishtirokida ulkan miqdordagi terminlar hosil qilinmoqda. Masalan, “Mexanizatorlar uchun lug‘at-ma’lumotnoma” da mashina, asbob-uskuna, mexanizmlar va ularning detellari hamda qismlari nomlarini anglatadigan 422 termin o‘z aksini topgan. Qayd etilgan terminlardan 78 tasi ko‘rilayotgan affiks(variantlari bilan)ning faol qatnashuvida yasalgan (Doniyorov 1977; 90-91). Binobarin, –g‘ich/-gich//-qich/-kich affiksli model quyidagi mazmundagi terminlarni hosil qiladi: ish-harakatni bajaruvchi qurol-aslaha yoxud vosita nomini bildiradi: ajratqich, qorg‘ich, ag‘darg‘ich, bug‘latgich, qisqich, purkagich, to‘plagich, to‘sqich, kuchaytirgich, tishcharxlagich, chizg‘ich, sovutgich ( 1. biol. «oxladitel»; 2. maxs. «xolodilnik»), o‘tkazgich, suzg‘ich, suzgich, qirg‘ich, o‘lchagich, sug‘orgich, to‘g‘rilagich, qaytargich (mayoq), portlatgich, o‘lchagich va h.k; ba’zan: a) ish- harakat subyekti (o‘timli fe’llardan)- yirtqich ; b) ish-harakat o‘rini, joyi : bosqich ; v) ish-harakat sifati, xususiyatini |