Alisher Navoiy "Xamsa"

Muni bilkim, jahon foniydur asru,
Haqiqat ahli zindoniydur asru.
Agar topsa Sikandar mulki zoting,
Gar o’lsa Nuh umricha hayoting.
Bu baytda Navoiy Suqrot tilidan tasavvufning muhim g’oyasini bayon etadi. Ya’ni bu dunyo o’tkinchi, foniydur, shu sababli unga ko’ngil bog’lash to’g’ri emas.
Chu mahbubi haqiqiy uldurur ul,
Aning vasli sori qat’ aylamak yo’l…
Bu yo’l ichraki behad dardu g’amdur,
Uzoq tortar, vale ikki qadamdur.
Kim ul ikki qadamning qat’i ming yil,
Kishi ursa qadam mumkin emas bil.
Biri o’zlukni qilmoq bo’ldi foniy,
Yana bir dog’i topmoq bo’ldi oni
Haqqa yetishish yo’li ikki qadam masofadek gap, lekin bu ikki qadamni bosib o’tish uchun ming yillik mashaqqat sarflanishi kerak. Bu ikki qadamning biri o’zlikdan voz kechish, ikkinchisi o’zlikni topish, ya’ni o’zlikdan voz kechmay turib, chin ilohiy o’zlikni topish mumkin emas.
Inson o’zlikdan qutulmay, Ilohga yetolmas ekan, demak, uni tezlashtiruvchi chora – vosita kerak. Dostonda majoziy ishq tong yorug’iga, haqiqiy ishq quyoshga o’xshatiladi:
Bu o’zlukdin qutulmoq chorasozi,
Nima yo’q, o’ylakim ishqi majoziy…
Majoziy ishq bo’ldi subhi anvar,
Haqiqiy ishq anga xurshidi xovar.
Farhod shu tariqa Suqrot huzuriga borar yo’lda tariqat maqomlarini bosib o’tadi, piri komil suhbatidan bahramand bo’lib, ilohiy ishqning mohiyatini anglay boshlaydi. Chin mamlakatiga qaytib borib, ko’zguda endi nafaqat Shirinni, balki o’zini va o’zi kelgusida boshdan kechirishi kerak bo’lgan voqealarni ko’ra boshlaydi. Chunki ko’zgu bu o’rinda komil inson Suqrotning qalbidir.
Dostonda ilohiy ishqdan bebahra foniy dunyo kishilaridan biri Xusravdir. Muallif bu ikki qahramonning munozarasini tasvirlar ekan, ikki xil ishq – avom ishqi va ilohiy ishq o’rtasidagi tafovutni ko’rsatib beradi. Jami 25 baytdan iborat bu munozarada deyarli har bir baytda muayyan badiiy san’atning yetakchilik qilishini kuzatish mumkin. Xususan,
Dedikim: ishq o’tidin de fasona!
Dedi: kuymay kishi topmas nishona.
baytida “o’t” va “kuymoq” so’zlari asosida tanosub san’ati yasalganligini ko’rsak, keyingi baytda “a” unlisining takrorlanishi asosida vujudga kelgan assonans badiiy vositasini qo’llanilganligini ko’ramiz.
Dedikim: kuymagingni ayla ma’lum,
Dedi: andin erur joh ahli mahrum…
Xusrav savol-javobda ham, jismoniy harakatlarda ham Farhodni yenga olmaydi, chunki dunyoviy kuch ilohiy qudratni yengishi mumkin emas edi. Shunda u makkorlik yo’liga o’tadi: yosuman kampir vositasida Farhodning o’limiga erishadi.
Navoiy tilidan Farhodning o’limi munosabati bilan aytilgan
Vujudin o’rtab ul so’zu gudozi
Haqiqatqa badal bo’ldi majozi
degan iqrorini Alloh jamoliga yetishgan ishq ahli haqidagi ma’naviy xulosa deyish mumkin. Quyidagi misralarda shoir fikrini yanada kuchaytirganligini, Farhod timsolida ilgari surilgan qarashlarini oydinlashtirganini ko’rish mumkin:
Baqo shahrida sultonliqqa yetti,
Haqiqat mulkida xonliqqa yetti.
Doston xotimasi ikki bob (53-54) dan iborat bo’lib, 53-bob Sulton Husayn Boyqaroning o’g’li shahzoda Abulfavoris Shohg’arib Mirzo madhi va unga bag’ishlangan bir necha nasihatni o’z ichiga oladi. Navoiy Shohg’arib Mirzoga kamolotga erishish yo’llari haqida gapirar ekan, shahzodaga Iskandar Zulqarnayn, Mirzo Ulug’bek kabi hukmdorlarni ibrat qilib ko’rsatadi. Eng muhim ilmlar sifatida fiqh, hadis va tafsirni egallash zarurligini uqtiradi, shuningdek tibbiyot va hikmat ilmini ham o’rganishni tavsiya etadi:
Shah uldurkim shiori ilmi dindur,
Nedinkim ilmi din ilm ul-yaqindur…
Bu din ilmiki xomam qildi tahrir,
Erur fiqhu hadisu so’ngra tafsir…
Valekin tibbu hikmat ham erur xo’b
Ki, sihhatdur kishi jismida matlub.
Yakuniy bobda Navoiy Farhod timsolini o’z zamonasidagi barcha shahzodalarga ibrat hamda o’rnak qilib ko’rsatadi.
Farhod va Shirin» ishqiy sarguzasht dostonlar uchun mo’ljallangan hazaji musaddasi mahzuf vazni (ruknlari va taqti’i: mafoiylun mafoiylun fauvlun V– – – V– – – V– –) da yozilgan