Alisher navoiyning «mahbub ul-qulub» asari haqida

ALISHER NAVOIYNING «MAHBUB UL-QULUB»

ASARI HAQIDA

Maharova Ra’no Mamadiyor qizi

Biz hazrat Alisher Navoiy ijodini qancha ko‘p o‘rgansak, shunchalik ko‘p ibrat, hayotiy saboq olamiz. Bular, o‘z navbatida, hayotimiz davomida juda asqatadigan, to‘g‘ri yo‘ldan borib, yaxshi inson bo‘lib, obro‘-e’tibor qozonishimizga ko‘maklashadigan saboqlardir.Navoiyning «Mahbub ul-qulub» nomli asarida esa pand-nasihat, axloqiy qarashlar bosh mavzuga aylanib, bevosita – to‘g‘ridan to‘g‘ri ifoda etiladi, ularga har tomonlama ta’rif berilib, falsafiy, axloqiy xulosalar chiqariladi. Mana shu mulohazalardan kelib chiqib «Mahbub ul-qulub» kabi asarlarni axloqiy-falsafiy yo‘sindagi pandnoma yoki nasihatnoma deb ataymiz.

Alisher Navoiy bu asarni umrining oxirida 1500-yilda yaratdi va uni «Mahbub ul-qulub», ya’ni «Ko‘ngillarning sevgani» deb atadi. Bu nom bilan mazkur kitobda insonga xos eng ezgu fazilatlar, uni ma’naviy barkamol etadigan, o‘zgalar qarshisida go‘zal, oliyjanob ko‘rsatadigan xislatlar jamlanganini anglatmoqchi bo‘ladi.

Ulug‘ bobomiz asarning kirish qismida quyidagilarni alohida ta’kidlaydi: «Bu xoksor va parishonro‘zgor kamina bolalikdan to qarilikka qadar ko‘hna davron voqealaridan, aylanuvchi osmon hodisalaridan, fitna qo‘zg‘ovchi dunyo buqalamunligidan – tovlamachiligidan, zamonaning rang singari gunogunligidan ko‘p vaqt va uzoq muddat har xil xayol va taraddudlar bilan daydib yurdim; har tovur va ravishda bo‘ldim va turli yo‘llarga kirdim, yaxshiyomonning xizmatini qildim; katta-kichikning suhbatida bo‘ldim; goh xorlik va qiyinchilik vayronasida nola qildim; goho izzat va ma’murlik bo‘stonida majlis qurdim. Alisher Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asari buyuk mutafakkirning ham she’riy, ham nasriy uslubda birdek yuksak asarlar yarata olish iqtidoriga ega bo‘lganini ko‘rsatadi. Hikoya tarzining ravonligi, badiiy san’atlar bilan bezalgani, fikr va qarashlarning aniq ifoda etilishi matnning shavq bilan o‘qilishiga zamin yaratadi. Navoiyning asarlarini atoqli navoiyshunos olim Porso Shamsiyev tomonidan bugungi adabiy tilimizga keltirilgan.

Quyida bundan parcha ko‘rishimiz mumkun:

Saxovat va himmat to‘g‘risida

Saxovat insoniyat bog‘ining hosildor daraxti, balki u daraxtning foydali mevasidir. Saxovat odamiylik mulkining mavj urib turgan dengizidir, balki u to‘lqinli dengizning bebaho gavharidir. Saxovatsiz odam yog‘insiz bahor bulutiga va hidi yo‘q mushk-anbarga o‘xshaydi. Mevasiz daraxt ham bir-u, o‘tin ham bir; yog‘insiz bulut ham bir-u, tutun ham bir. Saxovatsiz odamdan ichida gavhari bo‘lmagan sadafning farqi yo‘q; dursiz sadaf bilan qurib qolgan toshbaqa chanog‘ining farqi yo‘q... Saxiy bulutdir, xirmon-xirmon don hosili, balki xazina beradi; baxil chumolidir, don-dun, mashoq teradi. Himmat ahlining ixtisosi saxovatdir; bu ulug‘ sifat pokiza kishilarga xosdir. Odam bir badan bo‘lsa, himmat uning jonidir; himmatlilardan olam ahli uchun yuz ming sharaf va shukuh yetishadi. Himmatsiz kishi er sonida emas; jonsiz badanni hech kim tirik demas. Oliyhimmat odam balandparvoz lochindir; behimmat – sichqon ovlovchi kalxatdir. Shunqorning maskani shohning bilagidir; kalxatning joyi o‘limtikning sassiq badani va so‘ngagidir. Arslonning maqsadi – ov qilib, och yirtqichlarni to‘yg‘azmoq; sichqonning harakati – don o‘g‘irlab, tugun axtarmoq. Himmat egasi qashshoq bo‘lsa ham tubanlik qilmas; himmatsiz odam xazina topsa ham buyuklarga teng bo‘lmas. Chinor daraxti bo‘sh qo‘lli bo‘lsa-da, uning yuksakligiga nuqson yetmaydi; yer tagida yashirinib yotgan xazinaning tuproqqa foydasi tegmaydi. Himmatli kishilarning darajasi yuksakdir; ammo saxiylikning darajasi bir necha barobar yuksakdir. Isrof qilish saxiylik emas; o‘rinsiz sovurishni aqlli odamlar saxiylik demas. Halol molni kuydirganni devona deydilar; yorug‘ joyda sham yoqqanni aqldan begona deydilar. Maqtanish uchun 3 8 mol bermoq – o‘zini ko‘z-ko‘z qilmoq va shunday qilib o‘zini «saxiy» demoq – behayolik bilan nom chiqarmoq.Kimki xalqqa ko‘rsatib ehson bersa, u pastkash, saxiy emas. Tilagandan so‘ng berishlik ham saxovatdan yiroqdir, qistash natijasida bergandan bermagan yaxshiroqdir. Bitta kulchani ikki bo‘lib, yarmini och odamga berganni – saxiy deb, o‘zi yemay hammasini muhtoj odamga berganni – axiy do‘st deb bil.

Navoiyning bundan besh asr avval ilgari surgan g‘oyalari bugun ham o‘z dolzarbligi va ahamiyatini yo‘qotmay kelayotgani kishini hayratga soladi. Bu jihatdan shoirning isrof to‘g‘risidagi mulohazalari, ayniqsa, ibratli. «Isrof qilish saxiylik emas; o‘rinsiz sovurishni aqlli odamlar saxiylik demas. Halol molni kuydirganni devona deydilar; yorug‘ joyda sham yoqqanni aqldan begona deydilar. Maqtanish uchun mol bermoq – o‘zini ko‘z-ko‘z qilmoq va shunday qilib o‘zini «saxiy» demoq – behayolik bilan nom chiqarmoq. Kimki xalqqa ko‘rsatib ehson bersa, u pastkash, saxiy emas». Bugungi kunda o‘tkazilayotgan ayrim to‘y va boshqa marosimlarda inson peshona teri bilan yaratilgan nozne’matlarning behisob uvol qilinayotganini, ularning egalari bu illatdan ko‘ra o‘z nomini chiqarmoqni ko‘proq o‘ylayotganlarini ko‘rganda Navoiyning bu iztiroblari beixtiyor yodga kelmaydimi?! Xuddi shunga o‘xshash mulohazalarni uning muloyim 4 6 tabiatlik, tilga e’tibor, safar fazilatlari to‘g‘risidagi fikrlari borasida ham bemalol aytmoq mumkin. Hazrat Navoiyning «Mahbub ul-qulub» asari, muallifning o‘zi ta’kidlaganidek, uch qismga bo‘linadi: birinchi qism har xil odamlarning fe’l-atvori va ahvoli haqida; ikkinchi qism yaxshi fe’l xosiyati va yomon xislat kasofati to‘g‘risida; uchinchi qism turli foydali kuzatishlar va misollar haqida.

Xulosa qilib aytganda, prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev aytgandek:“Alisher Navoiy dunyoni ma’naviy tanazzuldan qutqara oladigan mutaffakkirdir”. Uning Mahbub ul-qulub asari esa har tomonlama yosh avlodga ta’lim tarbiya berishda, ularning ma’naviy ongini o’stirishga qo’llay oladigan asar hisoblanadi.