Amaliy mashg’ulot №10 Mavzu: Foydali qazilma zahiralarini aniqlash Ishning maqsadi

Amaliy mashg’ulot №10
Mavzu: Foydali qazilma zahiralarini aniqlash
Ishning maqsadi: - talabalarga foydali qazilma zahira turlari va zahiralar haqida tushunchalar va boshlang’ich ma`lumotlar berish.
Shaxta maydoni chegarasidagi foydali qazilma zahiralari quyidagi turlardan iborat: geologik, balansva balansdan tashqari.
Har bir konda aniqlangan foydali qazilma miqdori geologik zahira deb ataladi.
Balans zahira deb - zamonaviy texnologiya taraqqiyoti darajasida iqtisodiy jihatdan qazib olish samarali bo`lgan umumiy miqdorning qismi tushuniladi.
Balandan tashqari zahira deganda - zamonaviy texnologiya taraqiyoti darajasida qazib olish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo`lgan umumiy miqdorning tegishli qismi tushuniladi.
Foydali qazilma o`rganilish darajasi bo`yicha quyidagi toifalarga bo`linadi:

1. 
   Mujassam tekshirilgan – A, B va C₁ toifalar.
   
2. 
   Hammasi baholangan – C₂ toifa.
   

“A” toifali zahirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim

• 
  o`lchamlari belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning tabiiy joylashish sharoiti va shakli aniqlangan;
  
• 
  foydali qazilma ichida joylashgan atrof kon jinslarining tarxi ajratilgan va belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning sanoatga yaroqli turlari ajratilgan va belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning tarxi belgilangan yoki lahmlar yordamida aniqlangan.
  

“B” toifali zaxirasi “A” toifadagi zahiraga nisbatan kam darajada o`rganilgan va quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning tabiiy joylashish sharoiti va shakli aniqlangan;
  
• 
  foydali qazilmaning ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti belgilangan;
  

“C₁” toifali zahirasi quyidagi talablarni qoniqtirishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning o`lchami va shakli belgilangan;
  
• 
  foydali qazilmaning texnologik xususiyati sanoatga yaroqli deb baholash uchun etarli darajada o`rganilgan;
  
• 
  foydali qazilmaning tarxi aniqlangan yoki lahmlar yordamida aniqlangan.
  

“C₂” toifali zaxirasi quyidagi talablarga javob berishi lozim:

• 
  foydali qazilmaning o`lchamlari, shakli, ichki tuzilishi va tabiiy joylashish sharoiti o`rganilgan;
  
• 
  foydali qazilmaning xususiyatlari laboratoriya sharoitida aniqlangan;
  
• 
  geologik ma`llumotlarga asoslanib foydali qazilmaga yo`l ochish mumkinligi belgilangan.
  

Shaxta maydonining balansdagi zaxiralari quyidagi formula yordamida aniqlanadi.
tonna
Bu yerda :
-shaxta maydonining yotish chizig’i bo’yicha uzunligi , m.
Н - shaxta maydonining yotish chuqurligi bo’yicha uzunligi, m
- ruda zichligi, t/m³
- ruda qatlamlamlarining umumiy qalinligi ( ), m.
Sanoat zaxirasi quyidagicha aniqlanadi.

Bu yerda : - foydali qazilmani qazib olishdagi loyihaviy yo’qotilishlar miqdori, t.
Loyihaviy yo’qotilishlar quyidagi formuladan aniqlanadi:

Bu yerda Z_o – umumshaxta yo’qotilishlari;
Z_э - Ekspluatatsion yo’qotilishlari;
Z_г - geologik sharoitlarga boglik bo’lgan yo’qotilishlar;
Umum shaxta yo’qotilishlari saqlovchi va to’suvchi butunliklarda (целики) qoldiriluvchi zaxiralardan iborat bo’lib quyidagi formula bilan aniqlanadi:
,(t)
Bu yerda: to’suvchi butunliklar kengligi.
- saqlovchi butunliklarda qoldiriluvchi yo’qotilishlarni hisobga oluvchi koeffitsiyent. ;
Qazib olishga to’sqinlik qiluvchi geologik buzilishlarga bogliq bo’lgan yo’qotilishlar quyidagi formula bilan aniqlanadi:
, (t)
Bu yerda: K₂ - geologik buzilishlar sonini va tavsifini hisobga oluvchi koeffitsiyent.
Ekspluatatsion yo’qotilishlar quyidagi formula bilan aniqlanadi.

Bu yerda: - ekspluatatsion yo’qotilishlar koeffisenti.
U yupqa qatlamlar uchun = 0,08 (M = 0,8 ÷ 2 m);

• 
  O’rtacha qalinlikdagi qatlamlar uchun = 0,12 (M = 2 ÷ 5 m);
  
• 
  Qalin nishab qatlamlar uchun = 0,15 (M = 5 ÷ 15 m);
  
• 
  Juda qalin va qiya qatlamlar uchun = 0,2 ga teng (M = 15 ÷ 60 m);
  

Sanoat zaxirasi va balans zahirlar orasidagi bog’liqlik, ya`ni qazib olishdagi yo`qotilishlar koeffitsienti aniqligi quyidagi formula yordamida tekshiriladi: