Amaliy psixologiya

Stress.
Esse.
Stress – og‘ir, mushkul yoki murakkab sharoitlarda yuzaga keluvchi psixikaning zo‘riqishidir. Stressning vujudga kelish sabablari quyidagicha: inson shug‘ullanadigan faoliyatning turi, mazmuni, mavjud shart-sharoitlar, faoliyatning tashkiliy qismi va ekstremal omillar, shuningdek, tashqi muhit insonning bor imkoniyatlaridan ortig‘ini talab qilishi. Masalan, xizmat faoliyatida talabning ko‘payishi ham kuchli stressor hisoblanadi.
Stressning yuzaga kelish sabablari ilmiy nuqtai nazardan turlicha izohlanadi. Jumladan, eng mashhur qarash sifatida G. Selyening stress nazariyasini olish mumkin. Unga ko‘ra, dunyodagi jamiki biologik mavjudotlar muhim mexanizm – muvozanatni taʼminlovchi qurilmaga ega. Ichki va tashqi stressorlarning kuchli hamda davomiy taʼsirlari muvozanatning buzilishiga olib keladi. Organizm ushbu vaziyatda o‘zining yuqori darajadagi himoya – moslashuv reaksiyasini namoyon qiladi. Qo‘zg‘alish yordamida organizm tashqi taʼsirga moslashishga urinadi. Aynan shu taʼsir stress holati hisoblanadi. Taʼsir yo‘qolmasa, stress kuchayadi, rivojlanadi va organizmda bir qancha o‘zgarishlarga olib keladi. Xavotirlikning turg‘unligi hamda davomiyligi inson xatti-harakatida quyidagi holatlarni keltirib chiqaradi:
– ishtahaning buzilishi;
– uyqusizlik;
– xatti-harakatlardagi sustlik.
Bunday fiziologik buzilishlarning davomiyligi insonda stressni paydo qiladi. Organizm esa o‘zini himoyalashga, taʼsirni so‘ndirishga harakat qiladi. Ammo, maʼlumki, organizmning kuchi cheksiz emas va jiddiy stress vaziyati vujudga kelganda, inson buni ko‘tara olmaydi. Natijada turli xastaliklar paydo bo‘ladi, stress o‘ta kuchli bo‘lganda, o‘lim holati ham kuzatiladi.
Stressning fiziologik, psixologik, shaxsiy hamda tibbiy belgilari mavjud bo‘lib, ularning istalgan turi doimo hissiy qo‘zg‘alish bilan birgalikda kechadi. Stress holatining belgilarini mutaxassislar quyidagicha ajratilgan:
– fiziologik belgilar: yurak urishi va nafas olishning tezlashishi, yuz terisining qizarishi yoki oqarishi, terlash, qon tarkibida adrenalin miqdorining ko‘payishi;
– psixologik belgilar: psixologik funksiyalar dinamikasining o‘zgarishi, tafakkurning sekinlashuvi, diqqatning bo‘linuvchanligi, xotiraning pasayishi, qaror qabul qilish jarayonining sustlashuvi;

– shaxsiy belgilar: irodaning butunlay yo‘qolishi, o‘zini o‘zi nazorat qilishning pasayishi, xulq-atvordagi stereotiplik va sustlik, qo‘rquv, xavotirlik, sababsiz bezovtalik, ijodkorlik qobiliyatining yo‘qolishi;

– tibbiy belgilar: nevrozning ortishi, hushdan ketish, affektlar, bosh og‘rig‘i, uyqusizlik.
Stress, dastlab, fiziologik termin sifatida qo‘llanilib, organizmning har qanday yoqimsiz taʼsirlarga nisbatan nomaxsus reaksiyasi («umumiy moslashish sindromi»)ni ifodalagan (G. Selye). Keyinroq bu so‘z individning ekstremal vaziyatlardagi fiziologik, biokimyoviy, psixologik holatlari va xulq-atvorini tushuntirish uchun qo‘llangan.
Zamonaviy adabiyotlarda “stress” termini uch xil maʼnoni ifodalash uchun qo‘llanilmoqda. Birinchidan, “stress” tushunchasi maʼnosidan insonda qo‘zg‘alish yoki zo‘riqishni keltirib chiqarishi mumkin bo‘lgan istalgan tashqi taʼsirlar (voqea-hodisa yoki qo‘zg‘atuvchilar) tushuniladi. Hozirgi adabiyotlarda shu maʼnoda “stressor”, “stress-omil” terminlari tez-tez qo‘llanilayotgani bejiz emas.
Ikkinchidan, stress insonning subyektiv reaksiyasiga aloqodorlik maʼnosida qo‘llaniladi. Bunda, u insonning ichki ruhiy qo‘zg‘alishi va zo‘riqish holatlarini ifodalaydi; yana bu holat insonda kechadigan hissiyotlar, himoya reaksiyalari va stressogen taʼsirlarni bartaraf etish (coping proessos) maʼnolarida ham talqin qilinadi. Bu jarayonlar funksional tizimning mukammallashuvi va rivojlanishiga, shuningdek ruhiy zo‘riqishni keltirib chiqarishga ham olib kelishi mumkin.
Uchinchidan, stress namoyon bo‘luvchi talablar yoki zararli taʼsirlarga nisbatan organizmning fiziologik reaksiyasi bo‘lishi mumkin. Aynan shu maʼnoda G. Selye va V. Kennon “stress” terminini qo‘llaganlar. Fiziologik reaksiyaning vazifasi esa, aynan stress «holatini bartaraf etishda ruhiy jarayonlar va xulq- atvor harakatlarining yordamidan iborat».
Stressning namoyon bo‘lishi, uning sog‘liq va faoliyatga taʼsirini o‘rganish shundan dalolat beradiki, har qanday odam o‘z hayoti davomida bu holatni bir necha bor boshdan kechiradi. N.X.Rizvining ifodalashicha, «… stress hamma joyda mavjud, u hayotning soyasidir, kimgadir u yoqadi va u istagan natijaga erishish uchun undan foydalanadi, kimgadir esa yoqmaydi va uning organizmi stressga lozim darajada taʼsir ko‘rsatadi».
Bundan tashqari, hayotiy voqea-hodisalarning cheki yo‘qligi, insonning individual (o‘ziga xos) xususiyatlari bilan bog‘liq stress terminining noaniqligini yana bir bor taʼkidlash lozim.