Amaliyot hisoboti

Tovar-moddiy zaxiralar hisobi va uni yuritish usullari
«Korxona buxgalteriyasida tovar-moddiy zaxiralarning kirim-chiqimlari xususidagi barcha birlamchi hujjatlar: manzil belgilari, imzolar, summalar va amalga oshirilgan tadbirlarning qonunga to’g’ri kelish-kelmasligi tekshiriladi».⁸
Kirim orderlaridagi yozuvlar tegishli to’lov hujjatlari, schyot-fakturalar, yukxatlar va boshqa hujjatlar bilan solishtiriladi. Noto’g’ri rasmiylashtirilgan hujjatlar qayta ko’rib chiqish uchun qaytariladi.
Buxgalteriyada tekshirishdan o’tkazilgan hujjatlar taksirovka qilinadi, ya’ni material miqdori uning narxiga ko’paytirilib, hujjat bo’yicha umumiy summa aniqlanadi. Keyin barcha kirim-chiqim hujjatlari omborlar, jamlama hisobvaraqlar bo’yicha guruhlarga ajratiladi, bu guruhlar esa hisob narxi bo’yicha kichik guruhlarga bo’linadi. Bu hujjatlarning yakunlari M-43 shaklidagi materiallarning jamlama hisobi jamg’aruv qaydnomasiga yozib qo’yiladi.
Transport-tayyorlov xarajatlarini hisobga olish. Materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinganida ko’p hollarda ularni sotib olish hamda tayyorlash bilan bog’liq operatsiyalar 1510-«Materiallarni tayyorlash va xarid qilish» hisobvarag’ida hisobga olinadi. Ushbu hisobvaraqning debetida 6010, 2310, 2010, 6990 va boshqa hisobvaraqlarning kreditlari bo’yicha materiallarning sotib olish qiymati shakllanadi. Shuningdek, bu yerda materiallar bilan bog’liq transport-tayyorlov xarajatlari ham ifodalanadi.
Bu hisobvaraqning kredit tomonida 1010-1090-hisobvaraqlarning debeti bo’yicha haqiqatda kelib tushgan va kirim qilingan materiallarning hisob qiymati aks ettiriladi.
Hisob narxlarida qabul qilingan materiallar va ularni sotib olish hamda tayyorlash qiymatlari orasidagi farq 1610-«Materiallar qiymatidagi og’ishlar» hisobvarag’iga o’tkaziladi va har oyning oxirida 1610-«Materiallar qiymatidagi og’ishlar» hisobvarag’ining debetida yig’ilgan summa ishlab chiqarishga va boshqa ehtiyojlarga sarflangan materiallarning qiymatiga mutanosib taqsimlanib, xarajatlar hisobvarag’iga ko’chiriladi.
1510-«Materiallarni tayorlash va xarid qilish» hisobvarag’i debetidagi qoldiq korxonaga hali kelib tushmagan yo’ldagi materiallar qiymatini ifodalaydi.
Materiallarning haqiqiy tannarxi tarkibiga transport-tayyorlov xarajatlari ham kiradi. Bularga materiallarning shartnoma qiymatidan tashqari ularni sotib olish bilan bog’liq barcha xarajatlar kiradi. Bu xarajatlar materiallarning turlari bo’yicha tegishli hisobvaraqlarda mavjud materiallarning umumiy hajmi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab chiqaradi.
Bu narsa hisobot oyi davomida sarflangan materiallarga to’g’ri keladigan transport-tayyorlov xarajatlarini aniqlab hisobdan chiqarish uchun zarur.
Sarflangan materiallar qaysi hisobvaraqlarga o’tkazilgan bo’lsa, transport- tayyorlov xarajatlari summasi ham shu hisobvaralarga yoziladi. haqiqiy tannarxning rejadan oshish ulushini topish va hisobga olish ham shu tartibda bajariladi. Bu yerda farq shundaki, og’ishish (tejalgan yoki ortiqcha xarajat) bo’lishi mumkin. Ortiqcha xarajat transport-tayyorlov xarajatlariga o’xshab, reja tannarxini ko’paytiradi, tejalgan summa esa uni kamaytiradi. Tejalgan summa minus yoki qizil storno bilan yoziladi.
Quyidagi jadvalda «Bunyodkor Qurilish-Montaj» korxonasi bo’yicha transport-tayyorlov xarajatlari summasi va foizini hisoblab topish misoli keltirilgan (3-jadval).
Materiallar sarflanishini buxgalteriyada hisobga olish Materiallarning sarflanishini buxgalteriya hisobida hisobga olishning muhim xususiyatlari mavjud. Korxonada materiallar quyidagi maqsadlar tufayli hisobdan chiqib ketishi mumkin:

• 
  ishlab chiqarishga sarflanganida;
  
• 
  ortiqcha materiallar sotilganida va boshqa hollarda.
  

2. 
   jadval.
   

Ko’rsatkichlar	Materiallarni baholash
	Shartnoma bahoda	Haqiqiy tannarxda
Oy boshiga qoldiq	10000	15000
Oy davomidagi kirim	50000	60000
Jami tushum (1+2)	60000	75000
Transport-tayyorlov xarajatlari: summada foizda	15000 25	75000-60000 (15000x100)/60000
Hisobot oyida sarflandi	40000	45000
Oy oxiriga qoldiq	20000	30000

Ombordan ishlab chiqarishga materiallar sarflanganida quyidagi buxgalteriya provodkasi beriladi:

D-t Ishlab chiqarish xarajatlari (2010, 2310, 2510 va hokazo) K-t 1010-«Xom ashyo va materiallar».
Hisob-kitobning jurnal-order shaklidagi korxonalarda ishlab chiqarish uchun sarflangan materiallarning ulgurji bahosi shartnoma yoki reja tannarxi bo’yicha 10-jurnal-order, boshqa maqsadlar uchun sarflangan materiallar esa 10/1-jurnal-orderga yoziladi.
Tovar-moddiy zaxiralardan to’g’ri foydalanish maqsadida har bir korxona zarur bo’lmagan materiallarning bor-yo’qligini tekshirib ko’rishi lozim. Agar korxonada keraksiz yoki ortiqcha material borligi aniqlansa, uni boshqa korxonaga sotishi mumkin.
Masalan, korxonada haqiqiy qiymati 20000 so’mlik ortiqcha material borligi aniqlandi va korxona uni 30000 ming so’mga boshqa korxonaga sotdi. Ushbu muomalalarga hisobda quyidagicha provodka beriladi:

• 
  materialning haqiqiy qiymati hisobdan chiqarildi 20000 so’m:
  

D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-20000 so’m;
K-t 1010- «Xom ashyo va materiallar»-20000 so’m.

• 
  materialning sotish qiymati aks ettirildi 30000 so’m:
  

D-t 4890-«Boshqa shaxslarning qarzlari-joriy qismi»-30000 so’m;

K-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-30000 so’m.

QQS hisoblandi 4000 so’m:
D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-4000 so’m.
K-t 6410-«Budjetga to’lovlar bo’yicha qarzlar»-4000 so’m.

• 
  ortiqcha materiallarni sotishdan foyda olindi (30000-20000-4000)=6000 so’m:
  

D-t 9220-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishi»-6000 so’m;
K-t 9320-«Boshqa aktivlarning realizatsiyasi va boshqa chiqib ketishidan olingan foyda»-6000 so’m.
Tayyor mahsulot sotishning analitik va sintetik hisobi. Mahsulotning sotilishi korxona mablag’lari aylanishining yakunlovchi jarayonidir. Bu jarayon korxona tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotning xalq xo’jaligi iste’molida o’z o’rnini topganligini anglatadi. «hozirgi paytda korxona ishini baholashda mahsulotning sotilishi asosiy ko’rsatkichlardan biri bo’lib hisoblanadi. Xalqaro hisobda mahsulot, tovarlar sotish, ishlar bajarish va xizmatlar ko’rsatishdan olinadigan tushumni belgilashning ikki usuli majud:

2. 
   chizma
   

Kassa usuli - bunda sotuvdan olingan tushum, yuklab jo’natilgan mahsulot uchun haq sifatida pul kelib tushishiga qarab e’tirof etib boriladi.
Yuklab jo’natish usuli - bunda mahsulot xaridorlarga jo’natilib, ularga hisob-kitob hujjatlari (schyot-faktura, transport yukxatlari va boshqa shunga o’xshash hujjatlar) topshirilishiga qarab bu mahsulot sotilgan hisoblanadi.
«Kassa usuli qo’llanilganda mahsulotni topshirish va uni haqini to’lashga doir xo’jalik operatsiyalari bajarilgandan keyingina mahsulot sotish ishlari tugatilgan hisoblanadi. Agar mahsulot jo’natilib, uning puli xaridorlardan kelib tushmagan bo’lsa, sotish ishi yakunlangan deb hisoblanishi mumkin emas».⁹
Yuklab jo’natish usuli qo’llanilganda, mahsulot va tovar jo’natilib, ishlar va xizmatlar bajarilganidan keyin, ularning hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan bo’lsa, ana shunday mahsulot (ish, xizmat)lar va tovarlar sotilgan hisoblanadi. Hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga shartnomada ko’zda tutilgan usulda berilgan vaqtdan e’tiboran bu hujjatlar xaridor (buyurtmachi)ga taqdim etilgan hisoblanadi. Agar shartnoma shartlariga ko’ra xaridor (buyurmachi) mahsulotni bevosita ishlab chiqaruvchi korxonaning o’zida qabul qilsa, u holda bunday mahsulot xaridor (buyurtmachi)ga topshirilib, shartnomada ko’zda tutilgan hujjatlar rasmiylashtirilib, hisob-kitob hujjatlari xaridor (buyurtmachi)ga yoxud uning vakiligi taqdim etilganidan keyin sotilgan hisoblanadi.
Demak, yuqorida aytilganlar asosida shunday xulosa qilish mumkinki, hozirgi xo’jalik yuritish sharoitida korxona va muassasalarda ishlab chiqarilgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlar pulning qachon kelib tushishidan qat’iy nazar, ular xaridor korxonalarga jo’natilgan vaqtdan boshlab realizatsiya qilingan hisoblanadi.
«Asosiy xo’jalik faoliyatidan olingan daromad» nomli 2-son BHMSga muvofiq quyidagi shartlar bajarilganda, tovarlarni sotishdan tushgan daromadlari tan olinadi:

• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt tovarlarga egalik qilishning xatarlari va afzalliklarining ancha qismini xaridorga topshirganida;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt, odatda, mulkka egalik qilish bilan bog’liq bo’lgan darajadagi rahbarlik davomiyligini ham, sotilgan tovarlarni nazoat qilish samaradorligini saqlab qolmaganida;
  
• 
  daromad miqdori ishonchli darajada baholanganida;
  
• 
  xo’jalik yurituvchi sub’yekt bitim bilan bog’liq iqtisodiy naf olish ehtimoli mavjud bo’lganida;
  
• 
  bitim bilan bog’liq qilingan yoki kutilayotgan xarajatlar ishonchli darajada aniqlanadigan bo’lganida.
  

Asosiy xo’jalik faoliyatidan tushgan daromad operatsiya bilan bog’liq bo’lgan iqtisodiy naf xo’jalik yurituvchi sub’yekt tomonidan olingan taqdirdagina tan olinadi. Daromadga kiritilgan miqdorni undirish xususidagi noaniqlik vujudga kelgan taqdirda, qaytarilmagan miqdor yoki olish mumkin bo’lmagan miqdordagi pul dastlab tan olingan daromad miqdorini o’zgartirilishi sifatida emas, balki xarajat sifatida tan olinadi.
Korxona ishini sotish rejasining bajarilishiga qarab baholash korxona rahbarlarini mahsulot sotish va moliyaviy faoliyat masalalariga ko’proq e’tibor berishga chiqaradi hamda korxonaning bir maromda ishlashiga va yuqori sifatli mahsulot ishlab chiqarishiga ijobiy ta’sir ko’rsatadi. Bular esa, o’z navbatida, korxonadagi ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish imkonini beradi.
Xaridorlar tomonidan to’langan pul mol yetkazib beruvchi korxonaning hisob-kitob schyotiga kelib tushadi. Mol yetkazib beruvchi tashkilotlarning tayyor mahsuloti xaridorlar tomonidan shu mahsulotni tayyorlovchi korxonaning o’zida bevosita qabul qilib olinsa yoki u mahsulot tranzit usuli bilan (ta’minot sotish tashkilotlarining ishtirokisiz) jo’natilsa, mahsulotning xaridorga topshirilishi tegishli hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi va u moliyaviy natijalarga kiritiladi.
Korxonada sotish uchun mo’ljallangan mahsulot (ish, xizmat) tovar mahsuloti deb nomlanadi. Tovar mahsuloti (ish, xizmat) tarkibiga quyidagilarni kiritish mumkin:

• 
  buyurtmachi va xaridorlarga sotilgan tayyor mahsulot (ish, xizmat) va korxonaning o’zida ishlab chiqarilgan yarim fabrikat;
  
• 
  xalq iste’moli tovarlari, chiqindilardan tayyorlangan ishlab chiqarish- texnika maqsadlariga mo’ljallangan buyumlar, yarim fabrikatlar hamda mahalliy xom ashyodan xalq iste’moli uchun tayyorlangan nooziq-ovqat (turlari) tovarlari;
  
• 
  qishloq xo’jaligi mahsulotlari;
  
• 
  sanoat xususiyatidagi ishlar va xizmatlar;
  
• 
  o’z kapital qurilishi ehtiyojlariga sotiladigan mahsulot, ish va xizmatlar;
  
• 
  o’z xizmatidagi ishlab chiqarishlar va xo’jaliklar ehtiyoji uchun berilgan mahsulot, sanoat xususiyatidagi bajarilgan ish va xizmatlar;
  
• 
  sanoat xususiyatiga ega bo’lmagan ishlar va xizmatlarni amalga oshirilishi, qiymati xaridorlar tomonidan to’langan va komplektlash uchun sotib olingan buyumlar;
  
• 
  o’z kuchi bilan chetga bajarilgan ilmiy-tadqiqot ishlari.
  

Mahsulot (ish, xizmat) sotilishi hisobini tashkil qilishda sotilgan mahsulot, tovarlar, ish va xizmatlarning har birining alohida turi bo’yicha yuritilib, sotilayotgan mahsulot, bajarilgan ish va xizmatlarning tarkibiy tuzilishi hamda ularning har birining umumiy sotilish summasidagi hissasi, har qaysining rentabellik darajasi va boshqa ma’lumotlar aks ettirilishi lozim.
Sotilgan mahsulot 9010-«Mahsulot sotishdan olingan daromadlar», 9020-
«Tovarlarni sotishdan olingan daromadlar», 9030-«Bajarilgan ish va ko’rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar» hisobvaraqlarida hisobga olinadi. 9040-«Sotilgan tovarlarning qaytarilishi» va 9050-«Xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar» hisobvaraqlarida sotilgan tovarlarning qaytarilishi hamda xaridor va buyurtmachilarga berilgan chegirmalar aks ettiriladi.