Amea botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci IL, XXXII cild
Yüklə 7,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- TƏDQİQATIN MATERİALI VƏ METODLARI
|
UOT: 577.15/17 MEYVƏ VƏ GİLƏMEYVƏLƏRDƏ BİOLOJİ FƏAL MADDƏLƏR VƏ ONLARIN İSTİFADƏ PERSPEKTİVLİYİ
Mustafayeva L.Ə. AMEA Botanika İnstitutu
maddələr saxlayan yabanı meyvə-giləmeyvə növləri tədqiq edilmişdir. Bunlardan 19 növü tərkibində antosian, 7 növü flavonoid, 12 növü karotinoid saxlayır. Rosaseae və Berberidaceae, fəsiləsinə daxil olan növlər bu maddələrlə daha çox zəngindir. Növ mənsubiyyətindən asılı olaraq meyvələrdə antosianların miqdarı 1257,5-4257,8 mq%, flavonoidlər 593,1-1675,3 mq%, karotinoidlər isə 10,7-40,9 mq% arasında dəyişir. Meyvələrin müxtəlif hissələrində bioloji fəal maddələrin paylanmasını öyrənərkən müəyyən edilmişdir ki, onlar meyvənin qabığı və ləti arasında bərabər paylanmır. Növ mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bioloji fəal maddələrin əsas hissəsi meyvənin qabığında toplanır Berberis, Amelanchier, Coteneaster, Crataegus, Rubus, Gerasus, Cornus, Prunus, Sambucus, Ribes, Rosa, Phytolocca cinslərinə aid olan növlərinin meyvələri antosian, Rosa, Hippophae rhamnoides-in meyvələri karitinoidlərin potensial mənbəyidir. Bu cinslərə daxil olan 11 növ sənaye miqyasında antosian, flavonoid, karotinoid preparatları, təbii yeyinti rəngləri və bioloji fəal konsentratlar alınması üçün ehtiyata malikdirlər. Açar sözlər: Meyvə, giləmeyvə, bioloji fəal maddələr
Yabanı meyvə və giləmeyvə növləri Azərbaycanın bütün zonalarında – düzənlikdən tutmuş orta və yuxarı dağ qurşağına kimi yayılmışdılar. Meyvə və giləmeyvələrə daxil olan növlər qiymətli dərman və ərzaq bitkisidir. Xalq təbabətində onlardan geniş istifadə edilir. Meyvələr təzə və konservləşdirilmiş halda qida məhsulu kimi istifadə edilir. Onlardan mürəbbə, cem, şirə, spirtsiz içki, kompot və s. hazırlanır [2, 3, 5, 6, 7, 12]. Yabani bitən meyvə və giləmeyvə ehtiyatlarının hərtərəfli tədqiqi, faydalı cəhətlərinin aşkar edilib, xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrində istifadə edilməsinə yönəldilməsi, biologiya elminin əsas problemlərindəndir. Bu, müasir dövrdə daha da aktual olmuşdur. Sənayenin intensiv inkişafı və insanların təbiətə düşünülməmiş təsiri nəticəsində ekoloji tarazlıq pozulmuş, ətraf mühit müxtəlif allergen, radioaktiv, mütagen, kanserogen maddələrlə həddən artıq çirklənmişdir.Nəticədə insanların immun sistemi zəifləmiş, ürək-damar, əsəb, həzm sistemi, ekologiya ilə əlaqəsi olan mutasion və allergik xəstəliklərin miqdarı artmışdır. Meyvələrin qidalılığı və müalicəvi təsiri onların tərkibindəki qidalı maddələrlə yanaşı, bioloi fəal maddələrin – flavonoidlər, antosianlar, katexinlər, C vitamini və s. olması ilə əlaqədardır. Aparılmış farmakoloji və klinik tədqiqatlar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, meyvə və giləmeyvələrdə geniş yayılmış antosian, flavonoid və karotinoid kimi bioloji fəal maddələr (BFM) – bu problemin həllində effektli dərman vasitəsi ola bilərlər [4, 17, 20]. Bu maddələrin əsasında hazırlanmış preparatlar ateroskleroz [30], işemiya [35], hipertoniya [17, 18, 21, 25], hepatit [15, 29, 33], xərçəng [15, 31] və başqa xəstəliklərin qarşısının alınmasında və müalicəsində tətbiq edilir. Bu maddələrin geniş müalicə spektrinə malik olması, onların antioksidant [8, 24], antiradiant [19], antimutagen [28], antikanserogen [14, 15], antivirus [34], antileykomiya [22], neyroprotektiv [24], interferon induktoru [1], antidiabetik [23], antibakterial [26], antimikrob [27] və başqa xassələri ilə əlaqədardır. AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
169 Ona görə tərkibində antosian, flavonoid, karotinoid maddələri saxlayan meyvə və giləmeyvələrin aşkar edilməsi, onlardan yeni tibbi preparatlar, yeyinti rəngləri, qida əlavələri və s. alınması yollarının araşdırılması müasir dövrdə olduqca vacibdir. Bununla əlaqədar olaraq Azərbaycan florasında geniş yayılmış meyvə və giləmeyvələrin fitokimyəvi üsullarla bioloji fəal maddələri tədqiq edilmişdir.
Bitki materialı Azərbaycanın müxtəlif botaniki-coğrafi rayonlarında yayılmış müxtəlif taksonlara Berberidaceae Juss., Crossulariaceae DC., Rosaceae Juss., Cornaceae Dumort,
bitkilərin meyvələridir. Materialın bir hissəsi çəkilərək spirtlə fermentsizləşdirilib, digər hissəsi isə havada qurudularaq analizə hazırlanmışdır. Analiz üçün meyvələr, texniki yetişkənlik fazasının sonu və bioloji yetişkənliyin əvvəlində toplanmışdır. Karotinoidlərin miqdarı adsorbsion xromatoqrafik [9] və spektrofotometrik [16], flavonoidlər kalorimetrik [13] və spektroskopik [11], antosianlar Sueyn, Hills [32] və modifikasiya etdiyimiz [2, 7, 10] metodlarla təyin edilmişdir.
Aparılmış kimyəvi analizlər nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycanda yayılmış meyvə və giləmeyvə növləri bioloji fəal maddələrlə zəngindir. Meyvələrin müxtəlif hissələrində bioloji fəal maddələrin paylanmasını öyrənərkən müəyyən edilmişdir ki, onlar meyvənin qabığı və ləti arasında bərabər paylanmır. Növ mənsubiyyətindən asılı olmayaraq bioloji fəal maddələrin əsas hissəsi meyvənin qabığında toplanır (cədvəl 1). Cədvəl 1 Meyvələrində bioloji fəal maddələrin paylanması (mq%)
Növlər
Antosian Flavonoid Karotinoid
meyvə
lər ini
n qa bığı
meyvə lər ini
n ləti
meyvə lər
ini n
meyvə lər
ini n ləti
meyvə lər ini
n
meyvə lər ini
n ləti
1357,8 518,8
268,9 312,5
0,40 00,5
C.kyrtostyla =C.curvisepala 581,5
311,8 96,8
21,2 3,83
1,30 Sambucus nigra 3124,5
1125,4 287,1
107,56 1,78
0,31 Sorbus caucasugena 147,8
89,3 395,2
97,8 1,61
1,20 Rosa canina 585,3
111,0 135,7
97,3 16,73
5,11 Berberis vulgaris 917,1
358,6 130,7
6,73 0,36
0,20 Berberis oblonga 3071,0
502,3 1675,3
94,25 - - Cornus mas 1818,4
980,6 351,3
1091 0,87
0,41 Hippophae rhamnoides - - 1675,3 94,25
11,4 0,43
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
170 Ən çox antosian Sambucus nigra növünün meyvəsinin qabığında (3124,5 mq%) və , Cornus mas növünün lətində (980,6 mq%), ən çox flavonoid Hippophae rhamnoides növünün qabığında (1675,3 mq%), Sorbus caucasica növünün lətində (109,8 mq%), ən çox karotinoidlər Hippophae rhamnoides növünün qabığında (11,4 mq%) və Rosa canina növünün lətində (5,11 mq%) toplanır. Aparılmış tədqiqat göstərir ki, bioloji fəal maddələrin miqdarına növ mənsubiyyəti ilə yanaşı onların bitdiyi iqlim, torpaq, coğrafi məntəqə də təsir edir (cədvəl 2). Cədvəl 2
Müxtəlif coğrafi şəraitdə göyəm meyvələrində bioloji fəal maddələrin toplanma dinamikası (yaş çəkiyə görə mq%-lə) Bitki materialının toplandığı region və yer Antosian Flavonoid Karotinoid Quba, Canqulu meşəsi, meşənin kənarı 290,2
121,3 0,96
Qusar, Urva kəndi, dağın cənubu-qərb yamacı 327,1
132,7 0,90
Xudat, dənizdən 160m kənarda, meşə talası 255,3
112,4 0,82
Qax, Qıpçaq kəndi, Alazanın sahili, kolluqda 185,5
50,3 0,66
Zaqatala, Car kəndi, dağ yamacı, meşənin girəcəyi 206,7 67,8
0,78
Cədvəldən görünür ki, müxtəlif coğrafi məntəqədən toplanmış meyvələrdə bioloji fəal maddələrin miqdarı böyük amplitudada dəyişir. Ən çox antosian Quba, Zaqatala rayonlarının meşə kənarından yığılmış meyvələrdə toplanır. Çox güman ki, burada başlıca rolu havanın temperaturu və yağmurların miqdarı oynayır. Belə ki, Böyük Qafqazın şərq hissəsinin iqlimi mülayim, orta illik temperatur +14 0 C, yağıntının miqdarı 300-900mm olub, il boyu bərabər paylanır. Qərb hissəsində orta illik temperatur +4 0 C aşağı, yağıntının miqdarı 220-400 mm çoxdur. Deməli, isti hava və vegetasiya dövründə bərabər düşən atmosfer çöküntüsü flavonoidlərin toplanmasına müsbət təsir edir. Buna uyğun qanunauyğunluq karotinoidlərin toplanmasında da müşahidə olunur. N.İ.Şarapovun iqlim nəzəriyyəsinə görə bitkinin kimyəvi tərkibi onun bitdiyi yerin iqlim və torpaq amillərinin təsiri ilə formalaşır. Onun fikrincə burada başlıca rolu istilik və rütubət oynayır. Aparılmış çoxlu təcrübələr iqlim amillərindən aşağı temperatur, quraqlıq və işıqlanmanın maddələrin sintezinə müsbət təsir etməsini aşkar etmişlər [8, 9, 10, 11]. İqlim torpaq amillərinin təsirini öyrənərkən müəyyən edilmişdir ki, torpaq tipindən və işıqlanma dərəcəsindən asılı olaraq bioloji fəal maddələrin toplanması dəyişir (cədvəl 3).
Cədvəl 3 İqlim-torpaq amillərinin Prunus divaricata növünün qara meyvəli formasının meyvələrində bioloji fəal maddələrin toplanmasına təsiri (yaş çəkiyə görə mq%) Bitki toplanan yerin torpağı Antosin Flavonoid Karotinoid QUMSAL TORPAQ Meşənin kənarə, ağac altında 135,1 62,8
0,31 Meşənin kənarı, açıq sahədə 195,3 78,1
0,30 ŞABALIDI TORPAQ Meşənin kənarə, ağac altında 147,6
81,3 0,39
Meşənin kənarı, açıq sahədə 212,9
90,3 0,35
GİLLİCƏLİ TORPAQ Kolluqda, kölgədə 140,6 70,6
0,37 Kolluqda, açıq sahədə 198,4 75,3
0,35 Orta hesabla: kölgədə açıqda 141,3
201,9 71,3
77,9 0,35
0,33 AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
171
Cədvəldən görünür ki, torpaq tipindən asılı olaraq ən az antosian (növlər üzrə orta hesabla 80,6 mq%) kölgədə. ən çox (110,2 mq%) açıq şəraitdə toplanır. Flavonoidlər də buna uyğun toplanır. Çox güman ki, yaxşı işıqlanan bitkilər günəş şüası və enerjisi ilə təmin olunurlar və bu da öz növbəsində antosian və flavonoidlərin sintezinə müsbət təsir edir. İşıqlanma ilə yanaşı torpaq tipi və onun mineral tərkibi də bioloji fəal maddələrin miqdarına təsir edir. Ən çox antosian humusla zəngin şabalıdı torpaqlarda toplanır. Müəyyən edilmişdir ki, bioloji fəal maddələrin toplanmasına şaquli zonalliq mühiti də təsir edir (cədvəl 4). Cədvəl 4
zonallığın təsiri (yaş çəkiyə görə mq%) Bitki toplanan yer və dəniz səviyyəsinin hündürlüyü Antosin Flavonoid Karotinoid Bakı, Nəbatat bağı, 110m 295,3 48,1
0,8 Dəvəçi, Çıraqqala meşəsinin kənarı, qayalıq, 300m 318,7
54,7 0,73
Qudyal çayının sağ sahili, meşənin kənarı, 800m 342,4
88,3 0,91
Susay kəndi, Hafizmərzi sahəsi, 1200m 355,6
90,6 1,32
Cədvəldən görünür ki, düzənlikdən 1200m hündürlüyə getdikcə antosianların miqdarı artır və növün yayılma arealının yuxarı sərhəddində maksimuma çatır. Analoji qaydada flavonoid və karotinoidlərin miqdarı da artır. Bəzi müəlliflər bunun yüksəklikdə ultrabənövşəyi şüaların artıq olması və ya dağınıq işıq şəraitində fotosintezin güclü getməsi ilə izah edirlər [18, 19]. Bizim fikrimizcə, deyilənlərlə yanaşı bu, bitkinin yayılma arealının sərhəddində bitkinin ekstremal şəraitə uyğunlaşması üçün gedən özünümüdafiə prossesi ilə də əlaqədardır. Tərkibində yüksək miqdarda BFM saxlayan növlərin miqdarına görə Rosaceae (23 növ), Berberidaceae (3 növ) fəsilələri seçilir. Bu 2 fəsilə BFM-li bitkilərin miqdarına görə tədqiq edilən 7 fəsilənin 80,6%-ni təşkil edir (cədvəl 5). Cədvəl 5 Perspektivli və sənaye əhəmiyyətli, BFM saxlayan meyvə və giləmeyvələrin fəsilələr üzrə paylanması Fəsilələrin adı Flora üzrə növlərin ümumi sayı Tədqiq edilən meyvə-giləmeyvə bitkilərin sayı
ümumi perspektiv Sənaye əhəmiyyəti Berberidaceae Juss. 4 (20)
3 3 - Rosaceae Juss. 218 (34) 23 17
6 Cornaceae Dumort. 1 (3)
1 1 1 Elaeagnaceae Juss. 3 (5)
1 - 1 Grossulariaceae DC. 15(1)
1 1 - Viburnaceae Rafin. 3 1 1 -
2 1
1
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
172 BFM-in sənaye miqyasında istifadə edilməsinə dair qaydalara əsasən tərkibində yaş çəkiyə görə 0,5%-dən çox antosian, flavonoid və 5 mq%-dən çox karotinoid saxlayan bitkilər praktiki əhəmiyyət kəsb edir. Praktiki əhəmiyyət kəsb edən bitkilər BFM-in miqdarına, yayılması və ehtiyatına görə şərti olaraq 2 qrupa ayrılır: perspektivli və sənaye əhəmiyyətli bitkilər. Tərkibində yüksək miqdarda və çox əhəmiyyətli komponent daşıyan, lakin ehtiyatı az olan növlər perspektivli, BFM-in miqdarı yüksək və ehtiyatı çox olan növlər isə sənaye əhəmiyyətli hesab edilir. Perspektivli növləri introduksiya etməklə və ya onların təbii yayılma sahələrində süni yolla cəngəlliklərini yaratmaqla onları sənaye əhəmiyyətli növlər arasına daxil etmək olar. Meyvə və giləmeyvələrdə BFM-in miqdarına, yayılması və ehtiyatına dair alınmış nəticələrin təhlili göstərir ki, tədqiq edilmiş 19 növ antosianlı meyvelerdən 13 növü perspektivli, 6 növü isə sənaye əhəmiyyətlidir (cədvəl 6). Cədvəl 6 Tərkibində BFM saxlayan perspektivli və sənaye əhəmiyyətli yabanı meyvə-giləmeyvə növləri (yaş çəkiyə görə mq%-lə) Fəsilə, cins və növlərin adları Antosian (mq%) Karotinoid (mq%) Flavonoid (mq%)
1970,4
3512,0
B. oblonga (Regel.) Schnied 3071,0
593.1
Crossulariaceae DC. Ribes nigra L. 3844,5
Cotoneaster melanocarpa Fisch. ex Blytt 18213
0.80 150.4
Amelanchier rotundifolia (Lam.) Dum 4257,8
180.3
Crataegus pentagyna Üaldst. et Kit 1357,1
*
1.04 268.9 C. kyrtostyla Fingerh. = C. Curvisepala 1557,8
3.53 96.8
C. sangunea Pall. 1755,3
-
Haisikn 1257,5
* 1.16
90.7 R. raddeanus Focke 1331,7
1917,7
Prunus spinosa L. 1967,7
*
Cerasus avium (L.) Moench. 1460,1
1756,1
Cornaceae Dumort Cornus mas L. 1827,8
*
2.91 351,3 Sambucaceae Batsch. ex Bork. Sambucus nigra L. 3937,4
1.38 290.3
S. ebulus L. 2678,0
* 2.01
154.5 Viburnaceae Rafin Viburnum opulus L. 1718,0
*
Rosaceae Juss Sorbus caucasica L. 167.3
0.98 211.3
S aucuparia L.
10,7 S. tianschanica Ruor
8,7 Pyrocantha cocciana M. Roem
16,8 Rosa canina L.
18,3 *
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
173 R. corymbifera Borkh
31,1 *
R.haemisphaerica Herm..
10,6 R..Buschiana Chrishan.
15,7 R. Sosnoüskyana
31,2 R. soshokiana P. Jarosch
27,2 R. nizami Sosn.
28,1 R. iberica Siev. ex Bieb
40,9* Elaeagnaceae Juss Hippophae rhamnoides L.
11,4 1675.3*
Bu meyvələrdə antosianların miqdarı 167,3-4257,5 mq% arasında dəyişir. Antosianların maksimum miqdarına Ameliansher rotundifolia (4257,5 mq%), Berberis integ (3512,0mq%), Ribes nigra (3844,5 mq%), Sambucus nigra (3937,4 mq%) növlərinin meyvələrində rast gəlinir. Bu növlərdən, Amelianchier rotundifolia Crataegus pentagyna,
yeyinti rəngləri və bioloji fəal qida əlavələri almaq olar. Tədqiq edilmiş 12 növ karotinoidlı meyvə və giləmeyvə bitkilərindən 5 növü perspektivli və 4 növü sənaye əhəmiyyətlidir (cədvəl 6). Bu növlərin meyvələrində karotinoidlərin miqdarı 0,98-40,9 mq% arasında dəyişir. Karotinoidlərin yüksək toplanmasına görə Rosa sosnovskiana (31,2 mq%),
cinslərinin meyvələri sənaye əhəmiyyətli hesab olunurlar.Aparılmış texno-kimyəvi analizlərlə BFM-lə zəngin meyvələrdən hansı məqsəd üçün və necə istifadə edilməsi müəyyən edilmişdir. Tərkibində yüksək miqdarda BFM saxlayan və ehtiyatı çox olan meyvə və giləmeyvələr daha dərin öyrənilmişdir. Nəticədə yüksək bioloji fəallığa malik antosian [7, 10], karotinoid [6, 9], flavonoid [8], təbii yeyinti rəngləri [2, 3, 6], bioloji fəal maddələrin alınma mənbəyi olan meyvə və giləmeyvələr aşkar edilmişdir (cədvəl 7). Cədvəl 7 Tibbi preparatlar və təbii yeyinti rənglərinin istehsalı üçün istifadə edilən perspektivli və sənaye əhəmiyyətli meyvə növləri Tibbi preparatlar Təbii yeyinti rəngləri Antosian Flavonoid Karotinoid Qırmızı (antosian)
C. caucasica Hippophae rhamnoides R. iberica Sambucus ebulus Amelanchier rotundifolia Crataegus sangunea
Sambucus nigra C. pentaguna
Rubus anatolicus
Tədqiq edilmiş meyvə və giləmeyvələrdən antosian [6, 7], karotinoid preparatları, təbii yeyinti rəngləri [2, 3, 6], bioloji fəal maddələrin alınmasına yeni səmərəli texnologiyaları hazırlanmışdır. Yeni texnologiyalar Balakən, Quba konserv zavodlarında və ÜİETKTKİ-nin Biryulevsk eksperimental zavodunda istehsalat sınağından keçərək istehsalata tətbiqi ilə əlaqədar olan Texniki Şərt və texnoloji təlimatlar hazırlanıb dövlət qeydiyyatından keçirilmişdir. İlkin hesablamalar göstərir ki, respublikada olan təbii bitki ehtiyatlarından istifadə etməklə hər il 100 ton təbii yeyinti rəngi istehsal etmək olar. Beynəlxalq bazarda təbii yeyinti rənginin hər kq-ı 50-70 dollara satılır. Deməli hər il respublika büccəsinə 10 milyon dollar gəlir gətirmək olar.
AMEA Botanika İnstitutunun elmi əsərləri, 2012- ci il, XXXII cild
174 Yüklə 7,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|