Amerika Qo'shma Shtatlari davlat budjeti, budjet tizimi va budjetlararo munosabatlarning xususiyatlari

2. Amerika Qo'shma Shtatlari davlati byudjeti daromadlarining nazariy asoslari
Xorijiy mamlakatlarda davlat byudjeti daromadlarini shakllanishini ko’radigan bo’lsak, rivojlangan mamlakatlarda ham asosan, davlat byudjeti daromadlarining salmoqli hissasini soliqlar tashkil qilishini ko’rishimiz mumkin.
Jahon soliq amaliyotining tajribalarini o’rganish natijalari shuni ko’rsatadiki, rivojlangan xorijiy davlatlarda, birinchi navbatda, «kuchli ettilik»
deb atalmish mamlakatlarda davlat byudjeti daromadlarining 70-90 foizdan ortiq qismi soliq tushumlaridan iboratdir.
Ma’lumki, rivojlangan mamlakatlar ichida iqtisodiy salohiyati jihatidan birinchi o’rinni AQSh egallaydi. AQSh yalpi ichki mahsulotining miqdori 15 trln. AQSh dollarini tashkil qiladi. Iqtisodiy salohiyati jihatidan ikkinchi o’rinni Evropa Ittifoqiga a’zo bo’lgan mamlakatlar guruhi egallaydi. Ularning yalpi ichki mahsuloti 12,5 trln. AQSh dollarini tashkil qiladi⁴.
AQShda davlat byudjeti daromadlarining 70 foizdan ortiq qismini soliqlar tashkil qiladi. Shunisi xarakterliki, soliq tushumlari ichida aholidan olinadigan daromad solig’i asosiy o’rinni egallaydi. Uning AQSh Federal byudjeti daromadlarining umumiy hajmidagi salmog’i 44 foizga yaqinni tashkil qiladi. Mazkur soliq jismoniy shaxslardan va yuridik shaxs maqomiga ega bo’lmagan individual korxonalardan olinadi. Soliqqa tortishning sub’ekti bo’lib, alohida shaxs yoki oila hisoblanadi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, standart chegirmalar faqat daromad darajasi past bo’lgan fuqarolar uchun qulay hisoblanadi. Bu esa, fuqarolarning mazkur toifasini ijtimoiy jihatdan himoya qilishda muhim rol o’ynaydi. O’zbekiston Respublikasida shakllantirilgan ijtimoiy xarakterdagi bozor iqtisodiyotining o’ziga xos xususiyatlaridan biri aholining kam ta’minlangan qatlamlarini himoya qilish hisoblanadi. Shu jihatdan olganda, AQSh amaliyotida qo’llanilayotgan standart chegirmalarni respublikamiz sharoitida qo’llash masalasini ilmiy jihatdan o’rganish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Shunisi xarakterliki, birinchidan, AQShda fuqarolardan olinadigan daromad solig’ining stavkalari shtatlar va munitsipialitetlar miqyosida tabaqalashtirilgan va stavkalar 0 foizdan 26 foizgacha bo’lgan darajani tashkil etadi; ikkinchidan, ayrim AQSh shtatlarida (Pensilvaniya, Indiana shtatlari) mutanosib soliq stavkalari ham qo’llaniladi; uchinchidan, AQShda fuqarolardan olinadigan daromad solig’i stavkalarining soni va darajasini
pasaytirish tendentsiyasi kuzatilmoqda. Masalan, 1986 yilga qadar AQShda fuqarolardan olinadigan daromad solig’ining 14 ta stavkasi mavjud edi va ularning maksimal darajasi 50 foizni tashkil qilar edi.
Ayni vaqtda shuni alohida ta’kidlash lozimki, AQSh Federal byudjetida fuqarolardan olinadigan daromad solig’ini eng yuqori salmoqni egallashning birlamchi sababi aholining turmush darajasini va, binobarin, daromad darajasining yuqori ekanligi hisoblanadi. Hozirgi vaqtda AQShda har bir fuqaroga to’g’ri keladigan yalpi ichki mahsulot miqdori 36200 AQSh dollarini tashkil etadi.
AQShda fuqarolardan olinadigan daromad solig’ining o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundaki, AQSh rezidentlari daromadlarining umumiy summasidan soliq to’lasalar, norezidentlar faqat AQSh hududida olgan daromadlaridan soliq to’laydilar. AQShda mamlakatda 6 oy va undan ortiq muddat yashayotgan fuqarolar rezidentlar hisoblanadi.
Rivojlangan mamlakatlarda davlat qarzini keskin ko’payishi hukumatning qimmatli qog’ozlarini sotish natijasida olingan tushumlarning davlat byudjeti daromadlari tarkibidagi ahamiyatini oshirishiga sabab bo’ldi.
Rivojlangan xorijiy mamlakatlar davlat byudjeti daromadlari hajmida egri soliqlar ham muhim o’rin tutadi, hozirgi vaqtda mazkur mamlakatlarda egri soliqlarning, asosan 3 turi keng qo’llanilmoqda: aktsizlar, boj soliqlari va fiskal monopol soliqlar.
Shunisi xarakterliki, egri soliqlarning byudjet daromadlari hajmidagi salmog’i mamlakatlarda bir-biridan sezilarli darajada farq qiladi. Masalan, Frantsiyada davlat byudjeti daromadlarining 45 foizga yaqin qismi qo’shilgan qiymat solig’idan keladigan tushumlar summasiga to’g’ri keladi. Bu ko’rsatkich Buyuk Britaniya va Italiyada 20 foizga yaqin miqdorni tashkil qiladi.
Egri soliqlar ichida qo’shilgan qiymat solig’i yuqori salmoqni egallaydi. Mazkur soliq Evropa Ittifoqiga a’zo bo’lgan barcha mamlakatlarda mavjuddir. Mazkur soliq etakchi ilg’or mamlakatlardan faqat AQSh va Yaponiyada qo’llanilmaydi.
Boj soliqlari egri soliqlarning uchinchi asosiy turini tashkil qiladi va ular tovarlarni eksport va import qilishda olinadi. Boj soliqlari tovarlarning bahosiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli boj soliqlarini sezilarli darajada oshirilishi tovarlarni jahon bozoridagi bahosining oshishiga olib keladi. Natijada ularni sotish qiyinlashadi va mamlakatning eksport tushumi kamayadi. Xalqaro amaliyotdan ma’lumki eksport tushumlarini surunkali tarzda kamayishi eksportga yo’naltirilgan korxonalarning moliyaviy ahvolini keskin yomonlashuviga olib keladi. Bu esa, pirovard natijada, ularning soliq bazasiga salbiy ta’sir qiladi va buning oqibatida soliq tushumlari kamayadi. Demak, boj solig’i yuridik shaxslarning soliqqa tortish bazasiga bevosita ta’sir qiladigan asosiy omillardan biri hisoblanadi.
Bir mamlakat hukumati tomonidan ikkinchi bir mamlakatdan import qilinayotgan tovarlarga nisbatan boj soliqlarining joriy qilinishi, albatta, eksportyor mamlakati tomonidan javob choralarini ko’rilishiga olib keladi. Ya’ni, bu mamlakat ham birinchi mamlakatda import qilinayotgan tovarlarga nisbatan boj soliqlarini o’rnatadi.
Boj soliqlariga xos bo’lgan va biz yuqorida qayd qilgan kamchiliklar boj soliqlarining xalqaro savdo operatsiyalarini tartibga solishdagi ahamiyatini pasayishiga olib keldi. Buning natijasida rivojlangan mamlakatlar davlat byudjetlarining daromadlari hajmida boj soliqlarining salmog’i pasayib bordi. Hozirgi vaqtda mazkur mamlakatlar davlat byudjeti daromadlarining umumiy hajmida boj soliqlarining salmog’i bir foizdan to’rt foizgacha bo’lgan miqdorni tashkil qiladi.
Rivojlangan ilg’or mamlakatlarda fiskal monopol soliqlardan davlat byudjetining daromadlari sifatida foydalaniladi. Bu soliqlar davlat monopoliyasi mavjud bo’lgan sohalarga mansub korxonalardan undiriladi. Mazkur soliqlar
Frantsiya, Italiya, Germaniya va Yaponiyada doimiy ravishda undiriladi. Ular Buyuk Britaniyada mavjud emas.
Kuchli ettilikka a’zo bo’lgan rivojlangan mamlakatlardan biri Kanada hisoblanadi. Kanadada soliq tushumlari davlat byudjeti daromadlarining 90 foizdan ortiq qismini tashkil qiladi. Shuning 45 foizdan ortiq qismi aholidan olinadigan daromad solig’i hissasiga to’g’ri keladi.
Kanada davlat byudjeti daromadlarining tarkibida, salmog’iga ko’ra, aholidan olinadigan daromad solig’idan keyingi o’rinlarni korporatsiyalardan olinadigan soliq, ijtimoiy sug’urta fondiga o’tkaziladigan badallar va aktsizlar egallaydi. Xalqaro valyuta fondi (XVF) hamda Jahon tiklanish va taraqqiyot bankining ekspertlari tomonidan Sharqiy Evropa mamlakatlari moliyaviy islohotlar muvaffaqiyatli tarzda amalga oshirilayotgan mamlakatlar sifatida e’tirof etilgan. Shu boisdan ham biz Sharqiy Evropadagi bir qator davlatlarning byudjet amaliyotiga xos bo’lgan ijobiy jihatlarni ko’rib chiqamiz.
Sharqiy Evropa mamlakatlari davlat byudjeti daromadlarining 90 foiziga yaqin qismi soliqlar hisobiga shakllanadi. Shunisi xarakterliki, Bolgariya, Vengriya, Polsha va Chexiyada ijtimoiy sug’urta fondiga to’lanadigan badallar davlat byudjetining asosiy daromad manbai hisoblanmaydi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, Sharqiy Evropa mamlakatlarining ko’pchiligida davlat byudjeti xarajatlarini qoplash uchun jalb etilgan ichki manbalarning etishmasligi kuzatildi. Bu esa, byudjet daromadlarini shakllantirishda tashqi manbalardan foydalanishga olib keldi. Ayrim davlatlarda tashqi qarzni to’lay olmaslik holatlari ham yuzaga keldi. Masalan, Polshada XX asrning 90-yillarida qarzni to’lay olmaslik holati yuzaga keldi. Polshani bunday og’ir ahvoldan qutqarish imkoni xorijiy kreditorlar tomonidan o’z qarzlarining
50 foizini voz kechishi natijasida yuzaga keldi. Mana shunday holat Bolgariyada ham kuzatildi. Masalan, 1997 yilda davlat qarzini to’lash bilan bog’liq xarajatlar jami byudjet xarajatlarining 43,1 foizini tashkil qildi. Bu
summaning uchdan bir qismi tashqi qarzni to’lash xarajatlariga, uchdan ikki qismi esa ichki qarzlarni to’lash xarajatlariga to’g’ri keldi.
Shunisi xarakterliki, Rossiya Federal byudjeti daromadlarining tarkibida yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq summasi atigi 7,6 foizni, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i esa 5,3 foizni tashkil etadi. To’g’ri soliqlarning asosiy turlari hisoblangan mazkur ikki soliq turi bo’yicha soliq tushumlarining byudjet daromadlari hajmidagi salmog’ini nisbatan kichik ekanligining asosiy sabablari quyidagilardan iborat:

1. 
   Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha keng imtiyozlar tizimi joriy qilingan.
   
2. 
   Yuridik shaxslarning foydasidan olinadigan soliq stavkasining darajasini nisbatan past ekanligi. Federal byudjetga kelib tushadigan mazkur soliqlarning stavkasi 13 foizni tashkil etadi. Federatsiya sub’ektlari tomonidan o’rnatilgan ikkinchi stavkaning darajasi 22 foizdan oshmasligi kerak.
   

Yuqorida amalga oshirilgan tadqiqot natijalariga asoslangan holda quyidagi xulosalarni shakllantirish mumkin:

1. 
   Rivojlangan ilg’or mamlakatlarda davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismi to’g’ri soliqlar hisobidan shakllanmoqda. Rivojlanayotgan mamlakatlarda esa, davlat byudjeti daromadlarining asosiy qismini egri soliqlardan olingan tushumlar tashkil qiladi.
   
2. 
   Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda hukumatning qimmatli qog’ozlarini sotishdan olingan mablag’lar davlat byudjeti daromadlari hajmida sezilarli salmoqni egallaydi. Rivojlanayotgan mamlakatlarning asosiy qismida esa bu daromad manbaining byudjet daromadlari tarkibidagi salmog’i juda kichik. Mazkur holat aholi va korxonalarning hukumatga nisbatan bo’lgan ishonchini qay darajada ekanligi bilan belgilanadi.
   
3. 
   Rivojlangan mamlakatlarda aholining daromad darajasini yuqori ekanligi va aholidan olinadigan daromad solig’ini, asosan, progressiv stavkalarda undirilishi mazkur soliqlardan olinadigan tushumlarning davlat byudjeti daromadlarining tarkibida yuqori salmoqqa ega bo’lishiga olib keldi.