Amerika Qo'shma Shtatlari davlat budjeti, budjet tizimi va budjetlararo munosabatlarning xususiyatlari

4. Amerika Qo'shma Shtatlari davlat byudjeti daromadlarini optimallashtirish yo’nalishlari.
O’zbekiston Respublikasida amalga oshirilayotgan tub iqtisodiy islohotlarning negizida uning jaxon xamjamiyatiga qo’shilishini, iqtisodiyotni investitsion jalb etuvchanligini oshirishni, uning eksport saloxiyatini va import o’rnini bosa oladigin milliy ishlab chiqarishni oshirishni, inovatsion faollikni rag’batlantirishni ta’minlash. Ushbu jixatlar mamlakatda investitsiyalardan foydalanish samaradorligini oshirishning , chet el investitsiyalaridan samarali foydalanishning rag’batlari tizimini va ayniqsa, soliq imtiyozlari orqali rag’batlantirish tizimini takomillashtirishni talab etadi.
Iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat budjeti daromadlarini oshirishda qator kamchiliklarni ko’rishimiz mumkin, ulardan asosiysi soliq tizimida uchraydi.
Respublikaning soliqqa tortish tizimida hali imtiyozlar, stavkalar, soliqqa tortish ob’ektlarida barqarorlik yo’q, asosiy kapitalni shakillantirishda QQS xisoblash muammolari mavjud. Bu tizimda investitsion soliq kreditining turli shakillaridan foydalanish mexanizmlari yaxshi yo’lga qo’yilmagan. Respublikada amalda bo’lgan amortizatsiyani xisoblash mexanizmi texnika bilan qayta jixozlash xarajatlarini rag’batlantirmaydi. Jadallashgan amortizatsiyaga yo’l bermaydi, ishlab chiqarishga investitsiyalarni rag’batlantirishga yo’naltirilgan tadbirlar doirasini toraytiradi.
Umuman, soliqlarni tartibga solish funktsiyasidan foydalangan xolda milliy iqtisodiyotning o’zidagi cheklangan resurslarni investitsiyalashda davlat
va xususiy manfaatlar nisbatini ma’qullashtirish maqsadga muvofiqdir. Investitsiyalar bo’yicha soliq kreditlari vositasida iqtisodiyotning real sektorida nodavlat tuzilmalarning investitsiya faoliyatini kuchaytirish va kengaytirish zarurdir.
Respublikada amalda bo’lgan soliq rag’batlarini 4 turga bo’lish mumkin:

• 
  soliq to’lashdan vaqtinchalik ozod qilish;
  
• 
  soliq stavkasini pasaytirish;
  
• 
  soliqqa tortilidigan ba’zani kamaytirish;
  
• 
  soliq majburiyatini bajarishni kechiktirish(soliq krediti)
  

Qayd qilingan rag’batlar u yoki bu darajada chet el investitsiyalari ishtirokidagi keng doiradagi korxonalar uchun tadbiq etiladi.
Lekin xozir amalda bo’lgan soliq imtiyozlari turlari halqaro soliq protektsionizmi (xomiyligi) tajribalarini etarli darajada xisobga olmaydi. Masalan, fang’texnika taraqqiyoti yutuqlarini joriyo qilish soxasidagi investitsiya faoliyati soliq kreditlari vositasida rag’batlantirilmaydi. Shu munosabat bilan ishlab chiqarish investiyiyalarini kengaytirishga, iste’mol investitsiyalarini kamaytirishga, xususiy sektor investitsiyalarni jalb qilishga yo’naltirilgan imtiyozlar va preferentsiyalar doirasini kengaytirishga to’g’ri keladi. Umuman olganda soliq imtiyozlari va stimullari kapital jamg’arilishini rag’batlangirishi va iqtisodiy sub’ektlar manfaatlarini xisobga olishi lozimyu stavkalar miqdorini pasaytirish, soliq imtiyozlari va kreditlari to’lovlarini meyorlashtirish, QQS ni ko’p marotaba undirishni bartaraf etish kerak.
Soliqqa tortiladigan foydani kamaytirishning real mexanizmi “ikki tomonlama kamayib boruvchi qoldiq” ko’rinishidagi jadallashgan amortizatsiyani joriy qilish va xar bir aniq xolatda xorijiy investorlarga qo’shimcha manfaatlar va ximoya chora tadbirlarini ta’minlashdan iborat. Mamlakat qonunchiligidagi jadallashgan amortizatsiyani qo’llashga xar qanday monelikni bartaraf qilish lozim.
O’zbekistonda investitsiya faoliyatini tartibga solish mexanizmlarini, birinchi navbatda, barcha xo’jalik bosqichlarida jamg’armalar o’sishi sur’atlarini rag’batlantirish va iste’mol darajasini pasaytirishga yo’naltirilgan bo’lishi kerak.
Bunga bizning nazarimizda, iqtisodiyotdagi yuridik va jismoniy shaxslardan, chet ellik investorlardan undiriladigan soliqlarni tartibga soluvchilik funktsiyasining amal qilishini kuchaytirish orqali erishish mumkin.
Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i to’g’ri soliqlar tarkibida yuqori salmog’ni egallaydi. Mazkur soliq turi bo’yicha soliqqa tortilmaydigan minimumni belgilash, daromadlarning ma’lum bir qismiga nisbatan past soliq stavkalarini qo’llash, axolining ayrim toifalarini soliqdan ozod qilish kabi imtiyozlar qo’llaniladi.
Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’idan faoliyatning ayrim muddatlariga tegishli bo’lgan imtiyozlar berishdan voz kechish kerak. CHunki ma’lum doiradagi soliq to’lovchilar soliq bo’yicha imtiyozga ega bo’lib, imtiyozga ega bo’lishning shartli muddati tugashi bilan tarqalib, boshqp nomda ro’yxatga olish reestrida qayta faoliyat yurita boshlash xolatlari ayniqsa, umumiy tartibda soliq to’lovchi kichik korxonalar faoliyatida uchrab turibdi. Buning oldini olish uchun asosan 2 yo’lni tanlash taklif etiladi:

• 
  ushbu shakildagi imtiyozlar berishdan ancha pasaytirilgan stavkalarni qo’llash orqali korxonalarni xushyorlikka da’vat etib turish;
  
• 
  shartli muddatni oshirish, soliqqa tortishdan ozod qilingan daromadlarga teng miqdorlarda maqsadli qo’yilmalar qo’yishga tegishli shartlar ishlab chiqish;
  

Respublikamiz soliq amaliyotida mol-mulk solig’i bo’yicha belgilangan amaldagi imtiyozlarni o’rganish natijalari shuni ko’rsatadiki, mazkur imtiyozlarga xos bo’lgan asosiy muammolar quyidagilardan iborat:

• 
  soliq imtiyozlarini belgilashda yuridik shaxslarga tegishli bo’lgan asosiy vositalarning ishlab chiqarish jarayonidagi ishtiroki xisobga olinmagan, bu esa ularni ishlab chiqarish fondlarini ishlab chiqarish jarayonidagi ishtirokini kuchaytirishdan manfaatdorligini oshirishni rag’batlantirmaydi.
  
• 
  Amaldagi tartibda jadallashtirilgan amortizatsiyani qo’llashga ruxsat berish korxonalarni yangi texnika va texnologiyalarni ishlab chiqarish jarayoniga jalb qilishni rag’batlantiradi, ularning mol-mulk solig’ining bazasini kamaytiradi.
  

Bu muammolarni quyidagi asosiy guruxlarga ajratish mumkin:

• 
  soliq yukini qonunlar doirasida pasaytirish xarakatlari yoki soliq menejmenti xarakatlari korxonada amalda kam rivojlangan;
  
• 
  iqtisodiyotda soliq yukini kamaytirish maqsadida qonunchilikda foyda solig’ining asosiy stavkassi yildan yilga pasaytirib borilayotgan bo’lsada, soliqlarning umumiysi juda sezilarsiz darajada pasaymoqda;
  
• 
  amalda bo’lgan soliqlardan imtiyozlar, asosan, iqtisodiy faoliyat turlarini yoki ustuvor tarmoqlarni rivojlantirishda etarli ta’sirga ega bo’layotgani yo’q;
  
• 
  tadqiq natijalarini tasdiqlashicha, korxonalarning budjetga to’layotgan soliqlari tarkibi egri soliqlarning salmog’i oshib borish tendentsiyalarini ko’rsatmoqda. Bu esa korxonalarning birinchidan samaradorlik darajasi pastligi va eng asosiysi, soliq tushumlarining soxta ba’za yaratish xisobiga shakillantirilmoqda.
  

Umuman xulosa qilib aytganda, xozirgi soliq tizimida fiskal mexanizmga xos elementlar ko’proq rivojlantirilgan. Aytib o’tilgan kamchiliklar va muammoli vaziyatlarni bartaraf etilishi mamlakatimiz iqtisodiyoti ustuvor
tarmoqlari xisoblangan qishloq xo’jaligi, o’rta va yirik tadbirkorlik sohalarini rivojlantirishga, eksportni kengaytirish va import o’rnini bosuvchi ishlab chiqarish uchun, inovatsion faollik uchun etarli sharoitlar yaratilgan bo’lar edi. Bu borada soliqlarning iqtisodiyotni tartibga soluvchilik funktsiyasini va mexanizmini mukammaltirish, bizning fikrimizcha, unumli va ta’sirchan vosita xisoblanadi, chunki soliqlar nafaqat davlat xazinasini to’ldirishning o’ziga xos mexanizmi, balki axoli daromadlarini tegishlichaikning tsiklik o’zgarishlarini keltirib chiqaruvchi inflyatsiya, ishsizlik kabi umumiqtisodiy muammolarni oldini olishning xam dastagidir.
Rivojlangan davlattlarda soliq tizimining takomillashganligi asosan davlatning ishlab chiqarish munosabatlarini, ijtimoiy-iqtisodiy sohalarini nazorat qilinishi va ularning mexanizmini samarali amal qilishi bilan izohlanadi. Soliq tizimining to’g’ri shakllanishi mo’ljallangan soliq daromadlari va haqiqatda undirib olinganligi o’rtasida mavjud bo’lgan qarama-qarshiliklarga bog’liqdir. Rivojlangan mamlakatlarda davlat harajatlarini kamaytirishga, soliq yukini pasaytirishga e’tibor berilib, soliq munosabatlarda bir tomondan soliqlarning samarali amal qilinishi talab etiladi va ikkinchi tomondan soliq daromadlariga ehtiyojlarni kamaytirish chora-tadbirlari ishlab chiqiladi. Bu borada mamlakatimizda ham bir qator ishlar amalga oshirilmoqda.
Soliq solish tizimini takomillashtirish jarayonida EI mamlakatlarida soliqlar bir muncha kamaytirilishi kuzatiladi. hozirgi vaqtda shu davlatlarning ko’pchiligida korporatsiyalar daromadiga solinadigan soliqlar AQShdagiga nisbatan kam. Ayni bir vaqtda turli mamlakatlarning soliq belgilashga xilma-xil yondoshuvi sababli soliqni o’rtacha yoki bazali stavkalar asosidagina qiyoslash unchalik samara bermaydi. Bir tomondan, kator Yevropa mamlakatlari kichik firmalar va ba’zi korporatsiyalar uchun mablag’ sarflashdagi soliqlarni ancha kamaytirsalar, ikkinchi tomondan, ba’zi davlatlar qo’shimcha soliqlar belgilaydilar. Masalan, Buyuk Britaniyaning soliq gavanlarvdagi va bo’sh
zonalardagi daromadlaridan stavka bo’yicha 20% soliq olinadi; Irlandiyadagi Dublin zonasida joylashgan sanoat kompaniyalari daromadidan olinadigan soliq bor-yo’g’i 10%ni tashkil etsa, ayni bir paytda Italiyada mahalliy hokimiyat korporatsiyalar daromadidan olinadigan soliqlarni 36%dan 46%ga ko’paytiradilar. Buning barchasi hamdo’stlik mamlakatlarida soliq tavsiyalari o’zgartirilishini talab qiladi. Ushbu o’zgarishlarga binoan ruxsat etilgan soliq intervali doirasi (30—40%) atrofida bo’lib, mahalliy soliqlar ham e’tiborga olinishi kerak. Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga kiruvchi davlatlarning ichki va tashki siyosatini muvofiklashtirish maqsadida soliq tizimlarini, budjet jarayonlarini, davlat xarajatlarini, nazorat tizimini muvofiklashtirish zarur. Bunday kelishuv ayniqsa, soliqlar sohasi bo’yicha juda zarur. Aynan shu yo’lni Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bosib utmoqdalar.
Jahonning rivojlangan mamlakatlaridagi soliq islohotlari tajribasi shundan dalolat beradiki, yangi soliqlar solish bo’yicha qarorlar qabo’l qilishda umummilliy qonunlarga tayanilganda eng ko’p samaraga erishilishidan darak beradi, biroq hokimiyat mahalliy organlari qarorlari bo’yicha ish ko’rilganda bunchalik samara bo’lmaydi, bu esa keyingi vaqtda respublika uchun xos xususiyat bo’lib qoladi. Boshqa bir tomondan, mahalliy budjetlar markaziy budjet tarkibida hisobga olinmaganda markaziy hokimiyat va hokimiyatning mahalliy organlari faoliyatlari doirasining, ularni o’z-o’zini mahalliy ta’minlashini cheklash siyosati katta ahamiyat kasb etadi. Bu esa, fikrimizcha, O’zbekiston Respublikasining qonunlarida ham o’z aksini topishi mumkin bo’lgan holdir.
Soliq islohotini muvaffaqiyatli amalga oshirish uchun mantiqiy jihatdan to`g`ri harakat qilmoq lozim. Buning uchun, eng avvalo, budjet xarajatlarishshg oqilona ekanligi to`g`risida aniq tasavvurga ega bo`lish kerak. CHunki hozirgi paytda soliqlarni keskin qisqartirmasdan turib, soliq to`lovchilarning ahvolini keskin yaxshilashning iloji yo`k. Umumiy tarzda hozirgi paytda xo`jalik
yurituvchi subyektlar o`zlari tomonidan yaratilgan yalpi mahsulotning qariyb yarmini budjet ixtiyoriga o`tka-zishmoqda. Budjet xarajatlarini oqilonalashtirish va qisqartirish natijasida soliq stavkalarini birmuncha pasaytarish va buning oqibatida esa yalpi ijtimoiy mahsulotdagi soliqlarning salmog`ini 22-23 foizga tushirish mumkin. shuning uchun xam bunday sharoitda noreal budjet xarajatlarini qisqartirish va buning uddasidan chiqish aloxida ahamiyat kasb etadi.
Soliq islohotini amalga oshirish rejalashtirilayotgan paytda quyidagilarga aloxida e’tibor bermoq lozim:

• 
  qonunchilik va me’yoriy aktlar butun massivini yagona xujjatga integratsiyalashtirish;
  
• 
  yagona tushunchalar apparatining qo`llanilishi, soliq qonunchiligi qoidalarini bir xil tartibda tushunish;
  
• 
  mamlakatdagi soliqdarning umumiy sonini keskin qiskatirish, soliq qonunchiligida ko`rsatilmagan soliqlar va yig`imlarni joriy etilishini taqiqlab qo`yish;
  
• 
  ishlab chikarilgan mahsulot hajmi asos bo`lib hisoblanuvchi barcha soliq va yig`imlarni bekor qilish;
  
• 
  mehnat xaqiga yo`naltarilayotgan mablag`larni soliqqa tortishni isloh qilish;
  
• 
  foydadan olinadigan soliqning bazasini xisoblashda butun dunyoda qabul qilingan andozadan foydalanish, «tannarx» tushunchasidan amalda yuz kechish, yangi amortizatsiya siyosatini yurgazish;
  
• 
  ko`psonli imtiyozlardan voz kechish.
  

Bir necha soliq kununlarini modifikatsiyalash asosida yagona soliq qonunining kabul kilinishi amalda samaralidir. CHunki hozirgi vaqgda xatto mutaxassislar ham yo`riknomalardagi joriy o`zgarishlarni kuzatishga, alohida olingan qonunlarning o`zaro ko`p sonli nomutanosibliklarini taxdil qilib
borishga ulgurmayaptilar.
Soliq qonunchiligida yagona atamalar, turli hujjatlarda qo`llanilgan tushunchalarni bir xil tarzda talqin etish zarurki, bular oqibat natijada, mamlakatimiz va xorijiy kompaniyalarni soliqqa tortishda bir xil tarzda yondashishga, soliq qonunidagi kamchiliklarni barham topishiga, soliqlarni to`lashdan bo`yin tovlamaslikka olib keladi.
O`zbekiston Respublikasi soliq tizimini isloh qilishning muhim yo`nalishlaridan biri uning tashkshshy tuzilishini takomillashtirishdir. Bozor munosabatlarining rivojlanishi sharoitida respublikamiz soliq tizimining shakllanish bosqichida soliqlarning turlari bo`yicha ixtisoslashgan holda, dastlab, soliq organlarining markazlashtirilgan ierarxik tizimi shakllandi. Soliq tizimini shakllantirishning dastlabki bosqichida soliqlarni hisoblash va undirish metodologiyasi hamda soliq hujjatlarining shakllari ma’lumotlarni an’anaviy ravishda ko`lda ishlashga to`liq mo`ljallangan edi. Ma’lum darajada soliq metodologiyasi rivojlanishining ana shunday tendentsiyasi hozirgi vaqtda xam saqlanib qo-layaptiki, bu narsa ma’lumotlarni elektron tarzda qayta ishlashni tashkil qilishdaga muhim muammolardan biridir. O`zbekiston Respublikasi soliq tizimining rivojlanish va takomillashish jarayoni davom etayotgan bo`lishiga qaramasdan uning dastlabki tashkiliy tuzilmasi va soliq organlari ishining tarkib topgan tizimi o`zlarining juda ko`p o`lchamlariga ko`ra tegishli ishning samaradorligini oshirish salohiyatini tugatgan.
XULOSA
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida davlat budjeti daromadlarini oshirish, budjet balansini bir me’yorda ushlab turish, xarajatlarni aniq maqsadli yo’naltirish rivojlanayotgan mamlakatlar uchun muxim ahamiyat kasb etadi. Respublikamizda amalga oshirilayotgan ishlarga nazar tashlaydigan bo’lsak, bugungi rivojlanish jarayonida, xorijiy ayni yuqorida keltirib o’tilgan ishlarniamalga oshirish ishlari ketayotganini ko’rishimiza mumkin.
Soliq yukining pasaytirilishi natijasida budjetga borib tushmaydigan mablag’larni budjet mablag’lari nuqtai nazaridan kompensatsiya qilish (qayta tiklash, o’rnini to’ldirish,qoplash) masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Hozirgi paytda iqtisodchilar tomonidan bunday kompensatsiya qilishning bir necha variantlari ko’rsatilmoqda.
Ularning asosiylari quyidagilar:

1. 
   Soliq yukining pasaytirilishi avtomatik ravishda ishlab chiqarishning jonlanishiga, rivojlanishiga yoki kengayishiga olib keladi, natijada soliq to’lovchilarning soni ortadi, soliqqa tortish ob’ekti (bazasi)ning kengayishi, ko’payishini ta’minlaydi
   
2. 
   . Soliq yukining pasaytirilishi natijasida budjet yo’qotgan mablag’larni qarz olish yo’li bilan kompensatsiya qilishi mumkin;
   
3. 
   . Soliq yukining pasaytirilishi natijasida budjet yo’qotmalarini kompensatsiya qilishning o’ziga xos varianti, ma’lum manoda, budjet xarajatlarini budjet yo’qotmalariga mos ravishda qisqartirishdir;
   
4. 
   . Soliq yukining pasaytirilishi natijasida budjet yo’qotmalarini kompensatsiya qilishning yana bir varianti yuqoridagi
   

variantlarning turli ko’rinishidagi kombinatsiyalaridan iborat bo’lib, unda bir vaqtning o’zida aralash foydalanish mumkin
Ba`zi davlatlar tajribasidan foydalanib iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida O`zbekiston Respublikasi soliq tizimida qo`llashga tavsiya etiladigan holatlar:

• 
  Germaniyada korporatsiyalar daromadiga soliq solishda soliqqa
  

tortilmaydigan minimumlar mavjud. Korporatsiyalarni daromadini soliqqa tortishda daromadlar ikkiga bo’linadi, ya’ni taqsimlanadigan va taqsimlanmaydigan daromadlarga.

• 
  Germaniyada mol-mulk solig’i o’rniga jismoniy shaxslarga meros va
  

sovg’aga soliq joriy qilingan. Bunda merosga qoldirilgan (sovg’a qilingan) mol-mulk qarindoshlik darajasiga qarab, 3%dan 70% stavkagada soliqqa tortiladi. O’zbekistonda meros va sovg’aga soliq bir martalik yig’im sifatida joriy qilingan.

• 
  Germaniyada yer solig’ini undirishda, erdan foydalanish maqsadi
  

inobatga olinadi. O’zbekistonda esa er solig’i yuridik shaxslarga alohida va jismoniy shaxslarga alohida qo’llaniladi. Soliq stavkasini Vazirlar Mahkamasi har yili qayta belgilaydi.

• 
  Germaniyada QQS solig’ini pasaytirilgan stavkalari mavjud.
  

O’zbekistonda QQS 20% va 0% stavkalari qo’llaniladi.

• 
  AQShning bir qаnchа shtаtlаrdа, mаsаlаn, Kоlifоrniya, ishbilаrmоnlik fаоlligini sоliqqа tоrtish jоriy etilgаn. U ikki elеmеntni: kоrхоnаning umumiy yillik аylаnmаsini sоliqqа tоrtish (аsоsаn 1dаn 2.5 % gаchа ) vа ish хаqi fоndidаn sоliq undirishni