Analizatorlar fiziologiyasi

Rang ko’rish. Tabiatdagi deyarli hamma narsalarning o’ziga xos rangi bor. Ko’zning o’sha narsalar rangini o’z holicha ko’rishiga, ajrata olishiga rang ko’rish deyiladi. Rang ko’rish tufayli hayvonlar narsa va buyumlarni yaxshiroq ko’radi. Bu esa hayvon hayotiga katta ahamiyatga ega. Chunki rang ko’rish natijasida hayvonlar ozuqalarni taniydi, g’animlarini ajratadi. Rang ko’rish layoqati hayvonlarning evolyutsion taraqqiyotida paydo bo’lib, rivojlangan va takomillashgan. Zoologik silsilasining qo’yi bosqichlarida turadigan ko’pchilik hayvonlar (hasharotlar, baliqlar, baqalar va boshqalar) ham rang ko’rishga qodir ekanligi tekshirishlar tufayli isbotlangan. Jumladan, asalarilarning to’rt, toshbaqalarning uch xil rangni ajrata olishi isbotlangan. Ammo past taraqqiy etgan hayvonlarda rang ko’rish uncha takomiliga yetmagan. Shu sababli ular rangni ajratishda tez adashadi. Sut emizuvchilardan rang ko’rish qoramolda, ayniqsa, otlarda yaxshi rivojlangan, boshqa qishloq xo’jalik hayvonlari ham rangni yaxshi ajratadi, deb taxmin qilinadi. Otlar mavjud ranglarning hammasini, qoramollar esa to’rtasini - qizil, yashil, kuk va sariq ranglarni payqay oladi. Rang ko’rish ma'lum uzunlikdagi elektromagnit to’lqinlar, ya'ni har xil nurlar ko’zga, to’r pardaga tushganda yuzaga chiqadi. Masalan, ko’zga to’shayotgan elektromagnit to’lqinlari 620-760 mlmk (milli mikron uzunlikda bo’lsa narsa qizil, 510-550 mlmk uzunlikda bo’lsa yashil, 480-510 mlmk uzunlikda bo’lganda esa kuk bo’lib ko’rinadi. Rang ko’rishda to’r pardadagi kolbachalar ishtirok etadi. Rang ko’rishni tushuntiradigan bir qancha nazariyalar bor. 1791 yili M. V. Lomonosov tomonidan maydonga qo’yilgan, keyinchalik T. Jung va G.Gelmgoltslar asoslagan uch komponentli rang ko’rish nazariyasi hozir ham qisman tan olinadi. Bu nazariyaga ko’ra, to’r pardaga uch xil kolbachalar bor. Shu kolbachalarning har bir xilida ma'lum uzunlikdagi yorug’lik nurlari ta'sirida parchalanadigan moddalar bor, jumladan, birinchi xil kolbachalarda qizil rangli, ikkinchi xil kolbachalarda yashil rangli, uchinchi xilida esa binafsha rangli nurlar ta'sirida parchalanadigan moddalar bo’ladi. Istalgan rangdagi narsalardan kelayotgan nurlar birdaniga barcha kolbachalardagi moddalarga ta'sir ko’rsatadi. Biroq bu vaqtda hamma kolbachalardagi moddalar bir xilda parchalanmaydi. Shu reaksiyalar tufayli hosil bo’lgan qo’zg’alish kolbachalardan ko’rish nervi orqali po’stloqqa uzatiladi, po’stloqda analiz va sintez qilinganidan so’ng belgili rangni ko’rish hissi paydo bo’ladi. Hozirgi vaqtda zamonaviy asboblar yordamida o’tkazilayotgan tekshirishlar uch komponentli nazariyaning ozmi-ko’pmi to’g’riligidan darak bermoqda. Bu nazariyadan tashqari rang ko’rishni tushuntirishga harakat qilib, boshqa nazariyalar ham yaratilganki, Bularni R. Granit, E. Gering, G. Xartrij va boshqalar ishlab chiqqan. Uch komponentli nazariya va hozirgacha ma'lum bo’lgan boshqa hamma nazariyalar rang ko’rish jarayonining u yoki bu tomonlarini ozmi- ko’pmi ochib bersa-da, ammo uning mohiyatini to’la tushuntirib bera olmaydi.