Andijon davlat universiteti nemis tili va adabiyoti kafedrasi

1.3 Atamashunoslik masalalari. Atamashunoslikning kelib chiqishi Avstriyalik olim Oygen Vyuster va atamashunos Dmitriy Semyonovich Lotte 1930 yillar dastlabki ishlarini chop etishgan. Hozirgi kunga kelib atamashunoslik nazariy masalalarini ishlab chiqish ustida bir qator milliy maktablar shug’ullanib kelmoqda – Avstriya Olmon, Rossiya, Chex maktablari maxsus leksikani ko’rib chiqish aspekti va yondashuvi bilan farq qiladi: tadqiqotlarning ahamiyati va ko’lami jihatida yetakchi sifatida Rossiya maktabini aytish hato bo’lmaydi. Ular qilgan ishlar natijasi 2300 dan ziyod himoya qilingan dissertatsiyalar tahminan 3500 atamalarni o’z ichiga olgan. Atamashunoslikda aks etadi. Dastlabki ishlar Reformatskiy A.A. M., 1959 Kutina L.L.M., 1966 Levkovskaya K.A., M., 1962 Chumakova O.P. M., 1965 Klimovskiy Ya.A. 1969. yaqin 10 yil ichida ham 40 dan ziyod ishlar mavjud bo’lib aynan texnik atamalar ustida tadqiqot ishlarini olib borgan: Leychek V.M. M., 2003, Monerko L.A. M., 2000 yil (Ryazan’) Kiyak T.R. M., 2006, Grinev –Grinevich S.V., M., 2006 Novodranova V.F. 2007, Tuchina I.A. M., 2003 Xrustalova M.A., Filipova A.A. M. 2007, Chumakova Yu.P., Gorkiy 1965, Kushinova A.V., M., 2004.

Atamashunoslik lug’atshunoslikning ajralmas qismi sifatida ko’plab tilshunoslarning tadqiqot maqsadi bo’lib kelmoqda ( B.M Pererva, Xojiyev X, S.G Barhudarov, V.G Petushkov, B.N Sergayev va boshqalar)

Keyingi yillarda mustaqillikka erishgandan so’ng bu sohaga bo’lgan qiziqish yanada ortdi. Respublikamizga ilmiy texnik informatsiyaning muddatli oqimi kirib kela boshladi. Iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarning kuchayishi; yanhgidan yangi qo’shma korxonalarning barpo bo’lishi, ishlab chiqarishda xorijning yuksk texnologiyalarini tadbiq qilishga bo’lgan intilishi atamalar tizimini sistemalashtirish va ma’lum sohalarga oid ikki yil yoki undan ortiq tilli lug’atlar tuzishga bo’lgan ehtiyojni yuzaga keltirdi. Bu borada ko’plab izlanishlar olib borilgan, jumladan, V.P Danilenko, M.P Senkevich, Akobirov S, Hojiyev X 1976-yil Sobiq ittifoq ilmiy akademiyasining Sankt Peterburgdagi (oldingi Leningrad) ilmiy to’plamida ko’plab olimlarning atamashunoslikka bag’ishlangan ilmiy izlanishlari berilgan.

Darhaqiqat, kasb hunar atamalari birlamchi nominatsiya sifatida ma’lum soha mashinasozlik, tibbiyot, iqtisodning to’qimachilik muhandislikka oid tushunchalarni ifodalovchi so’z yoki so’z birikmalaridir. Atamalar tilda o’ziga xos leksik qatlamini tashkil qilib ma’no jihatidan neytral va emotsional, ekspressiv bo’yoqlardan holiligi bilan farq qiladi.

Turli tillardagi atamalar o’rtasidagi muqobillikni aniqlash, aniqrog’i atamalarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish hozirgi atamashunoslik sohasini dolzarb masalalardan hisoblanadi.

Tarjimada muqobillikni aniqlash qat’iy, zaruriy talab bo’lib, bir tildan ikkinchi tilga atamani bir maromda o’girish tarjimondan chuqur bilim, katta mahorat, og’ir mehnatni talab etadi.

Tadqiqotimiz davomida biz olmon tili to’qimachilik sanoati atamalatining rus va o’zbek tillaridagi mutanosiblik va nomutanosiblik holatlarini quydagicha usullarga bo’lib tahlil qildik.

1 Olmon, rus va o’zbek tillarida mutanosiblikka ega bo’lgan atamalar

M: Samtstaff m –es –e -barhat barhat duxoba

Satin m –s -s satin satin

Olmon tili atamalarining bu turi tarjimasi har ikkala tilda ham o’z muqobil variantiga, sof o’rindoshiga ega ekanligi bilan harakterlanadi.

Spinnerei f –en

2 Olmon tilidagi atamalarni rus va o’zbek tillarida izohlash yo’li bilan berilishi M: Appretur f-, en- odelka, appretirova e-, pardozlash, gazlama yoki teriga mahsus ishlov berish. Florm –s, -e- vatka, prochi; vors, molik; tuk, kat; taram titilgan bir tutam narsa ,shaffof ipak gazlama

Atamalarning bu guruhi tarjimada tillararo o’z muqobilligi va ularni so’z birikmalari orqali izohlab berilganligini ko’rishimiz mumkin.

3 Sohta mutanosib atamalar. Atamalarning bu turiga shklan o’xshash bir hil komponentli atamalar kiradi.

M: cabardine m-, -s –f gabardine gabardin

Hochvertig высокосортный oliy (yuqori) navli

Turli tizimga oid atamalar mutanosiblik darajasini aniqlashda olmon tili atamalariga asoslangan holda yuqoridagi guruhlarni ramziy tarzda quyidagicha ifodalash mumkin.

M: to’liq mutanosib atamalar ramziy tarzda olmon tili NL1, rus tili RL2 o’zbek tilida O’L3 deb hisoblasak

Schal m- s –e shol ro'mol

Chevrette –f - shevret shevret

a) A (L1)- A(L2) – A(L3)

Seide f - , -n – ipak

Faser f-, -n –tola

Satin m-, -s- s- satin

b) AB (1) - AB (2) - AB(3)

So’zma so’z tarjima yuqoridagi uslublarga ko’ra mutanosib variantlarga ega bo’lmagan atamalar so’zma so’z yoki izohli tarjima orqali o’giriladi. Einschlagmaschine f-, -n – загиточная машина упаковчная машина bukadigan (joylaydigan) mashina. Ramziy tarzda ushbu misoliy jarayon quydagicha amalgam owiriladi. Industriezweig m – (e)- s -e отраслъ промышленности sanot tarmog'i sohasi

Ayrim atamalar u yoki bu tilda o’z mutanosiblikka ega bo’lmasligi, so’z ma’no va so’z shaklining yo’qligi tarjimon oldiga ko’p muammoni qo’yadi. Bu o’rinda izohli tarjimada foydalanish maqsadga muvofiqdir. Izohli tarjimada u yoki bu tilga transkripsion shaklda o’giriladi, ya’ni so’zma so’z shakli bilan birgalikda berilib uning manosi izohlanadi. Kalandieren vt каландироватъ (gazmol yoki teri sirtini silliqlash , yoyish, (chig’iriqli mashina)

To’qimachilik sohasiga atamalarning semantic strukturasiga ko’ra tillar aro atamalar tarjimasining ayrim muammolarini bayon qilishga harakat qildik. Atamalar semantic jihatdan izohlar orqali ifodalanuvchi ma’noga ega, emotsional ekspressiv bo’yoqdorlikdan holi neyrtal so’z bo’lib ular malum kasb-hunar yoki sohaning asosiy birligi shaklida talqin qilinadi. Va ularning tillararo mutanosiblik darsjasi lug’atshunos va tilshunoslarning vazifasiga kiradi. Har bir til shu tilga munosib xalqning moddiy va ma’naviy dunyosini butun borligicha o`zida aks etiruvchi yorqin ko`zgu bo`lib,insoning mexnat va ijtimoiy faoliyati bilan uzviy bog`liqdir. Shu bois jamiyatda sodir bo`lgan har qanday voqiallar yoki o`zgarish, birinchi navbatda iqtisodiy taraqiyyot davomida davomida tilning lug`t tarkibi tadrijiy ravishda doimiy rivojlanib, boyib boradi. Bu boyish jamiyat rivojlanish natijasida paydo b`olgan yangi tushunchalarni ifodolovchi yangi so`zlar, nomlarining vujuhdga kelish xisobida sodir bo`ladi. Tilning lug`at tarkibi, uning leksik- semantik sistemasi doimo o`zgarib boradi, ayni zamonda jamiyat uchun keraksiz holga tushuncha yoki predmet nomlarini ifodalab kelgan so`zlar arxaik soz sifatida iste’moldan chiqib uning o`rnini yangi so`zlar egalaydi. Lug`at birliklarining iste’moldan chiqishi lingvistik va ekstorolingvistik taomillari asosida, tilning tabiati, tilning taraqqiyoti qonuniyatlari asosida ro`y beradi⁹ Bunda ikki asosiy hodisa kuzatiladi:

1) Jamiyat va tabiatdagi narsa-hodisalarning yo`qolishi bilan bilan ularning ifodachisi bo`lgan so`zlar ham yo`qoladi. Til strukturasidan chiqadi va tarixiy so`zlarga aylanadi.

2) Tilning takomillashuvi jarayonida narsa-hodisaning mohiyatini aniq, to`liq va to`g`ri ifodalay olmaydigan lug`aviy birliklar iste`molidan chiqib, ularning o`rnini hodisani aniq, to`g`ri va to`la ifodalaydigan lug`aviy boyliklar egallaydi.

Yangi so`z ixtiro qilinmaydi, balki, tilda mavjud bo`lgan so`z yasovchi elementlar, ya`ni muayyan tilning o`z ichki imkoniyatlarini hisobga olib vujudga keladi. O`ylab topilgan so`zlar turli tillarda judaham kam sonni tashkil etadi. Rus tilshunosi E.A.Zenskaya yozadi: “Bir dam o`ylab koraylik yangi so`z eskisi bilan butunlay bog`lanmagan holda yasaladi deylik. U holda tilni egallash juda qiyin. Bir ahvolga kelib qolar yoki buning umuman imkoni ham bo`lmas edi. Lug`at tarkibini kengaytirish yo`sini undan foydalanishni yanada qulaylashtirish, eng asosiy tildagi mavjud o`zaro bog`langan voqea-hodisalarni ifodalashdan iboratdir. Shunday qilib, so`zlarning tildagi o`zaro aloqi real presmet va mavjud voqea-hodisalar o`rtasidagi o`zaro aloqalarni aks ettiradi”¹⁰.

Mana shu sababali, o`zbek xalqining, jumladan boshqa xalqlarning atamashunosliklari tartibhga solish xayotimizning qolaversa tilshunoslikning dolzarb vazifalaridan biridir. Atamashunoslik muammosiga atamashunoslik tartibining mazmuni xaqidagi fikrlarini o’z ichiga oladi, shu bilan bir qatorda fan va texnikaning zamonaviy rivojlanishini o’zida aks ettirishi kerak, shu bilan birga atamashunoslikni mantiqiy rasmiylashtirish va mantiqan bir tekisda joylashishini o’z ichiga oladi. Atamashunoslik muammosi juda murakkab ilmiy muammolar qatorida turadi. Uni tuzishgda xar xil soha tilshunoslarigina emas balki turli boshqa fanlar doirasidagi mutaxisslari xam ishtirok etishi kerak.Atamashunoslikni yaxshi bilish bizga u yoki bu maxsus bir doirani chuqurroq o`rganishga yordam bersa, masalan tibbiyot atamashunosliksini tushunmay turib tibbiyot bilan shug`ullanib bo`lmaydi.

Atamashunoslikdan noto’g`ri foydalanishni yoki uni keraksiz so`z bilan to`ldirishimiz bizni ilmdan uzoqlashtiradi va unga bo`lgan yo`lni chegaralaydi.

Xalqni bilim darajasi qanchalik yuqori bo`lsa, unga tilshunoslikdagi keng tarqalgan atamalar shunchalik tushunarli bo`ladi. Lekin xech qanday vaziyatda ham atamashunoslikni noaniq va noto`g`ri qo`lashlar uchrab turadi. Atama bu qattiy bir ma’noni anglatuvchi so`z.

Ixtisoslik atamalari ustida ihslash kursi tilshunoslikni bir sohasi sifatida o`qitiladi. Tilshunos mutanosib atamalarning asosiy xususiyatlarini, kelib chiqish sabablari va ulardagi afzaliklar yoki muximlikni bilish talab qilinadi.

Atamalarni barcha sonlari bo`yicha o`rganish, xususiyatlarini aniqlash, ularni u yoki bu usulda qo`lash tarixini bilish tilshunoslik sohasidagi bilim doirasini kengaytiradi.

Atama lotincha chegara ma’nosini bildirib anglatib, turli sohalarda, aniq tushunchani ifodalash uchun qo`laniladigan so`zga aytiladi.

Atamalarning o`zgarishi til tarixi uchun xam, xalq tarixi uchun ham qimatli manba xisoblanadi.

O`zbek atamashunosligi o`zbek tili tarixini, unin ayrim noaniq masalalarini yoritish uchuin asosiy manbadir. Atamalarni o`rganish ham ilmiy ham amaliy ahamiyatga ega. Atamalarni o`rganish tilning fonetik, leksik, grammatik, uslubiy va snonimik meyyorlarini belgilashda, shunindek orfografiya va orfoepiyani mo`tadillashtirsh uchun xam katta yordam beradi.

Ixtisoslik atamalar ustida ishlash kursining maqsad va vazifasi quydagilardan iborat bo`lib, talabalarni: Ozbek tilshunosligi XX asrning 50-60-yillaridan boshlab yangi taraqiyot bosqichiga ko`tarildi. Tilshunuslik masalalari fanlar sistemasidagi boshqa fanlar bilan aloqada o`rganila boshladi. Ozbek tilining funksional fonetikasi, funksional grammatikasi rivojlantirildi. Shunga movofiq ravishda o`zbek tilshunoslikda ko`plab atamalar vujudga keldi.

Atamashunoslik va atamalarni o`rganish, avvalo, atamalarni oddiy so`zlardan, kasb xunar so`zlardan farqlay olish zarur.

Atamalar sohasida biror umumiy fikrga kelish uchun tilshunoslikni bu nozik sohasi bo`yicha ko`p ish olib borish kerak. Yangi atama yaratish – boy shevalarimizni o`rganish va ulardan maqbul atamalrni tanlab olish, boshqa davlatlarning bu, sohadagi tajribasidagi va lug`atning o`rganiksh ozbek tilining va ayniqsa, 20-30 yillardagi lug`atlari, adabiy xamda ilmiy – texnikaviy, tibbiy fanlarga oid boy asarlarni o`rganishi va millionlab kartochkalar tuziush bilan be vosita bo`gliqdir. Bunda ayniqasa, tilshunos mutaxasislar, tajrimalar va malum fan nomoyondalarining fikri bir yerdan chiqishi, bir xil bo`lishi aloxida axamiyatga ega.Atamalar sohasida xar hillikning kelib chiqishiga sabab atamalar lug`atimi tuzishning tartib qoidalari ishlanmagani va bu muxim ishni muvofiqlashtiruvchi markaning yo`qligi yoki bo`lsa ham, bu tashkilotning yo`l yoriqlarini pisand qilmaslikdan kelib chiqadi. Masalan, bir xil atama ikki atma lug`tida 2 xil beriladi albatta bu xolat ma’lum vaqtgacha davom etib atamalarning maqul shakli tanlab olinadi.Atamalar- leksikaning tez o`zgaruvchan sonasidir. Yani fan uning tarmoqlari, yangi oqim va nazaryalar yangi atamalar kelib chiqishiga sabab bo`ladi.

Atama ilmi, texnik, ishlab chiqarish va boshqalar xaqida til ma’lumot beruvchi til boyligidir. Ma’lum sananing ilmiy va texnik usullarini qayd qilib, uni o`quvchiga yetkazish uchun atama, so`z atamaga o`tgach, o`zining eksperessivlik xususiyatini yo`qotadi. Shuni hisobga olish kerakki, ma’lum bir atama bir necha sohalarda ham qo`lanilishi mumkun.

Atamalardagi zamonaviy polisemiya shu orqali ro`y beradi atama lug`tlarda bu manolarni har bir ma’lum bir raqamlar bilan sonini ko`rsatilgann holda keltiriladi.

Ma’lum atamaning turli sohalarda ishlatilishiga sabab ular ifodalagan mazmundagi va vazifadagi o`xshashlikdir. Mantiqan bo`gliqlik va vazifa umumiyligi bo`lgani uchun bir sohadagi atama ikkinchi bir sohaga ko`chiriladi xar bir predmet, tushuncha, voqealar, xodisaning turli xususiyatlari, ma’no qriralari bo1ladi. Atama ana shu xususiyatlarining eng muxim tomonini ifodalaydi. Masalan: arenda-ijara, abonent – obunachi, viza-ruxsatnoma. Asbob atamasi o`rniga instrument, pribor, aparat, bo`lishi mumkun.

Atamalarni belgilashda quyidagi talablarni xisobga olish kerak:

1. 
   Ona tilida mavjud bo`lgan tartib qoidalarga mos kelishi.
   
2. 
   Tallafuz qonun-qoidalarga to`g`ri kelishi oxangdorligi.
   
3. 
   Ona tilining umumiy sistemasidan joy olishi.
   
4. 
   Ona tilidagi mavjud so`zlar umumiy qonun-qoidalarga so`z yasalishi va so`zlar bilan biurikishi sistemasiga mos kelishi, xozirgi kunda ko`p atamalr sinonimik qatorga ega. Masalan: rayon, tuman, unversitet, dorilfunun, ilimgox, muallif, aftor, sinonim manodosh.
   

Atama ma’lum bir fan onligi, ijtimoiy-siyosiy atamalar esa ommaga tushunarli bo`lishi kerak. Agar ma’lum bir atama, qaysi til asosida tuzulgan bo`lmasin, tushunarli bo`lsa, bunday atamani almashtirishning xojati yo`q. o`z shaklida qoldirish lozim bo`lgan ko`p atamalar aniq fanalarga oid. Atamalarninig ruscha-baynalminal shaklininmg saqlkanishi ilm-fan, ijtimoiy yo`nalishning xozirgi zamon fani bilan yaqinlashishini ta’minlaydi, ular bilan aloqani osonlashtiradi.

Rus va Yevropa tillarida olingan atamalar asosan fan sohalariga oid bo`lib, fan atamalarining asosini tashkil etadi.

Rus va chet tillaridan qabul qilingan atama o`zbek tilining ichki qonuniyatlariga bo`ysunadi: turlanadi, yangi so`zlar yasaydi, boshqa so`zlar bilan birika oladi, atamali pratonli, radiolashtirish va hokazolar.

So`zning morfologik strukturasi so`z formasining yasalishida qatnashadigan konponentlaridan iborat. So`z turkumlari, ularning o`ziga mos xususiyatlari va mavjud atamalarni lug`atlar yordamida tashkil qilish.

Atama ma’lum tushunchani muhim bir tomonini ifodalashi kerak.

Tushuncha va predmetning ma’no va vazifasiga qarab zarur atama beriladi. Masalan: aparat atamasi manosiga qarab, idora, xodimlari va qism bo`lishi, mumkun. Ayrim atamalarning ikki xil turda berilishining boisi ikkita:

1. 
   Rus – baynalminal atamani ma’nosi kengrob bo`lib xar vaqt ham o`zbekcha turga to`g`ri kelavermaydi.
   
2. 
   Atamalarni ikki shakilda berish odatda lug`atlarda bo`lib, matnda xar bir o`rnida takroriy ortirilmaydi. Bu hol tilga tilga olingan atamaning nozik mano farqlarini ochishga imkon tug`diradi, jumla uslubini boyitishga yordam beradi.
   

Ruscha-baynalminal atamalarining o`zbekchasini tanlashda atamaning ma’nosi, yasdalishi va turlanishi xususiyatlarini ham olish kerak.

Atamalarni o`zbekcha turini tanlashda manolar quydagilardan iborat.

1. 
   so`zlashuv tiliga oid atamalar: chappa-avranboy, kona-arnaik vahokozo. O`zbek tilining o`z ichki so`zlashuv imkoniyatlari asosida tuzilgan atamalar mavjud. Sozlarning manosini kengaytirish toraytirish va tabaqalash yo`li bilan ro`y beradi.
   
2. 
   Shevachilikka oid so`zlar xam atama tuzishda manba bo`ladi. Shevalarda ko`proq zoologiiya, botanika, tibbiyotga qishloq xo`jaligiga oid ,so`zlar olinadi.
   
3. 
   Kasb xunarga oid.
   
4. 
   O`zbek va tarixiy tillardan mavjud va eski lug`atlari xamda ilmiy va badiy tarixiy asarlarida qo`lanilgan so`zlarda ham atamalarni tuzishda foydalanish mumkun.
   

2 Kasb-hunar kollejlarida zamonaviy pedagogik texnologiyalarni o’quv jarayonida qo’llash.

Kasb-hunar kollejlarida chet tili fani o’qituvchisinig oldida o’quvchilar egallamoqchi bo’lgan kasbga oid bilim, ko’nikma va malakalarni shakilllantirish vazifasi turadi.O’qituvchi tehnologiya orqali o’quvchilarga ular tanlagan kasblarini chet tilida o’zlashtirishga yordam berishi lozim.Bu esa o’z navbatida, o’qituvchidan tegishli tayyorgarlikni hamda mahoratni talab etadi. Zamonaviy pedagogik texnologiyalaring maqsadi ta’lim jarayonida o’quvchi (talaba)ni ta’limning bosh sub’ekti, ya’ni asosiy ishtirokchisi qilib tayinlashdir. Chunonchi, o’quvchi (talaba) chet tili ta’limi jarayonida madaniyatlararo muloqotning ham sub’ekti bo’lib shakllanib boradi. Bunda o’qituvchining vazifasi ta’lim jarayonini to’g’ri tashkil etish, psixologik muhitni yo’lga qo’yish, erkin muloqot qilish, bahsda ishtirok etish va o’z fikrini aytishni tashkil etish, maslahat berish, rag’batlantirishdan iborat. Jumladan, o’qituvchi (talaba)ning zarur o’quv materialini to’liq o’zlashtirishi va iqtidorini rivojlantirishga imkoniyat yaratishi lozim. Mashg’ulotlarda o’qituvchi talabaning fikr-mulohazalari, g’oyalari, farazlariga diqqat-e’tiborini qaratishi, ayni paytda, kommunikativ, madaniyatlararo muloqotga moyilligini, layoqati hamda madaniyatini rivojlantirishi va ko’nikmalarni izchil shakllantirib borishi lozim.

Xorijiy tillarni uqitishning samaradorligini oshirishga katta axamiyat berilayotgan shu davrda oliy ta’lim bilan birga o’rta ta’lim sohasiga xam katta ta’sir ko’rsatilmoqda va uning maqsadi, mazmuni va strategiyalari bilan bog’liq o’zgartirishlar kiritilishini talab etmoqda Bugungi kunda nafaqat mutaxassisdan balki o’quvchilarga qo’yilayotgan talablarga ularning xorijiy tillarni bilish darajasi va kompyuter savodxonligini xam kiritish mumkin. Oliy va o’rta maxsus ta’lim mamlakatimizda yuqori malakali raqobatbardosh zamon talabiga javob beradigan respublikamizning iqtisodiy - ijtimoiy va madaniy taraqqiyotini ta’minlashga qodir bo’lgan kadrlar tayyorlashga mas’uldir.

Xozirgi kunda xorijiy tillar nafaqat yozish, o’qish, tinglab tushunish maqsadida balki ogzaki nutqqa ya’ni gapirishga o’rgatishga ko’proq axamiyat berilmoqda, sababi, til o’rganayotgan o’quvchi o’zi o’rganayotgan til manbalaridan o’z sohasiga oid axbortni ola bilishi lozim va shu bilan bir qatorda uz bilim doirasini kengaytirib borishi xamda xorijlik kasbdoshi bilan muloqot qila olishi lozim

Shu sababdan xam xozirda xar bir mutaxassisdan nafaqat bir, balki bir necha xorijiy tillarni bilish.Xorijiy tillarni muloqot vositasi sifatidagina o’rganib qolmasdan, muloqot jarayonida zarur bo’lgan madaniyatlararo o’ziga xoslikni xam bilishni talab etmoqda Bunday o’ziga xoslikka xorijiy mamlakatlardagi qonun-qoidalar tili o’rganilayotgan xalkning urf-odatlari an’analari va mentaliteti kabi omillarni kiritish mumkin

Bular kelajakda o’quvchilar xorij safarida bo’lganida xorijlik xamkasblar bilan muloqotda xamda turli xalkaro anjumanlarda ishtirok etganda kerak bo’ladi

Biz bo’lg’usi mutaxassislar zamon talabiga javob beraoladigan o’quvchilarni tayorlashimiz lozim.

Shunga ko’ra bugungi kunda mutaxassisning zamon talabiga javob bera oladigan darajadagi kasbiy tayogarligini belgilovchi omillardan biri uning o’z kasbiy sohasi bo’yicha ma’lum darajadagi bilim ko’nikma va malakalarga ega bo’libgina qolmasdan madaniyatlararo muloqotda zarur bo’lgan madaniyatlararo kompetentsiyaga ega bo’lishi xamdir. Bu esa o’z navbatida ta’limga xam kompetentiv yondashuvning kiritilishi zarurligini ko’rsatmoqda.

Pedagogik tehnologiyalarni o’quv jarayoniga kiritishda uning boshqaruvchisi bo’lgan ta’lim beruvchini ko’zlangan maqsadga erishishning bosh kafolatchisi bo’ladi.Agar shu nuqtai nazardan kelib chiqib qaraydigan bo’lsak, yangi pedagogic tehnologiyalar va uning asosiy negizi bo’lgan ahborot- kommunikatsiya tehnologiyasini ta’lim tizimiga joriy etishda uning boshqaruvchisi bo’lmish ta’lim beruvchining tayyorgarlik darajasini birinchi o’ringa qo’yish lozim.Shu sababli pedeagogik jarayonlarning kun tartibidagi aksariyat dolzarb muammolarinig ijobiy yoki maqsadga muvofiq tarzda hal qilinishi ko’p jihatdan ta’lim beruvchining kasbiy salohiyati va pedagogic mahoratiga bog’lidir.

2.1 Zamonaviy pedegogik tehnologiyalar. Zamonaviy pedagogic tehnologiya-o’qitish jarayonlarini optimal tashkil etishdir. O’quv materiallarini tanlash, qayta ishlab ta’lim oluvchilarning kuchiga, o’zlashtirish xususiyatlariga moslab shakl va hajmini o’zgartirish ham ta’lim tehnologiyasiga dahldor. Pedagogik tehnologiya –o’z navbatida ta’lim- tarbiyaning ob’ektiv qonuniyatlari va diagnostic maqsadlari asosida o’qquv jarayonlari, ta’lim-tarbiyaning mazmuni, metod va vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirish tizimidir, y’ani fan va tehnika yangiliklarini o’zida mujassamlashtiradigan o’quv jarayonidir.

Bugungi kunda o’quv jarayoniga pedagogic tehnologiyalarini tadbiq etish orqali o’qitish jarayonida talabalarning faol ishtirokini,ularning mustaqil bilim olishlari evaziga ta’lim samaradorligi va kutilayotgan natijalarga erishilmoqda. Ayniqsa bunday tehnologiyalarni qo’llashda interfaol metodlarni to’g’ri tanlab, o’rinli qo’llay olish muhim ahamiyatga ega.Hozirgi kunda kasb-hunar kollejlarida juda ko’p interfaol metodlar qo’llanib kelinmoqda. Misol uchun aqliy hujum,muammoli vaziyat, qarorlar shajarasi,yelpig’ich,pinpord,boomerang,domino,ruchka stol ustida va boshqalar. Yuqorida sanab o’tilgan metodlardan 1.”Domino” metodi-ta’lim oluvchilarni faollashtirishga, mustaqil fikrlashga hamda o’z fikrini boshqalarg yetkazib berib uni asoslab berishga qaratilgan.Ushbu metod o’tilgan mavzuni takrorlash yoki biror bob tugaganda qo’llanilishi mumkin.

Metodni mavzuga qo’llash tartibi quyidagicha:

*kichik guruhlarni raqamli kartochkalar yoki sanoq asosida shakillantiriash;

*tayyorlangan dominolarni xar bir guruhga tarqatish;

*dominoni joylashtirish uchun vaqt ajratish;

*hatolar ustida ishlash.

Domino metodini tayyorlash. Domino kichik guruhlarga bir hil beriladi.Dominoning bir tomoniga savol,ikkinchi tomoniga javob yozilgan bo’ladi.Ta’lim oluvchilar savolga javob,javobning esa savolini boshqa kartochkallardan topib to’g’ri joylashtirishlari kerak.

“Domino”metodining afzalliklari: *ta’lim oluvchilarda mustaqil fikrlash qobiliyatlarini shakillantiradi;

*ta’lim oluvchilar bigalikda ishlash ko’nikmasi oshadi;

*bir-birini eshitish va bir-biriga o’z fikrlarini asoslab berishni o’rganadi;

*ta’lim oluvchilar natijalarni tahlil qilishni o’rganadilar.

“Domino”metodining kamchiliklari; *o’quvchilarda yuqori motivatsiya talab etadi;

* shovqin siron bo’lishi;

* ko’p vaqt talab etilishi.

Zamonaviy texnologiyalar asosida o’qitish quyidagi izchillikni talab etadi:

1. 
   O’quvchilarning o’zlari dars jarayonini rejalashtiradi.
   
2. 
   O’quvchilarning o’zlari belgilagan mavzuiy o’quv rejasi asosida shug’ullanishadi.
   
3. 
   Ta’lim maqsadlarining ro’yobga chiqishida o’quvchilar ham ishtirok etish huquqiga ega bo’lishadi.
   
4. 
   O’quvchilar muhokamalar o’tkazishadi.
   
5. 
   O’qitish metodlarini tanlashda o’quvchilar ham hamkor sifatida ishtirok etadilar.
   
6. 
   O’quvchilar egallagan bilimlarini boshqalarga ham yetkaza olish malakasi bilan ta’minlanadi [78].
   

Zamonaviy texnologiya usullarida o’quvchilar o’zlari xulosa qiladilar va o’quvchilar o’zlarini-o’zlari baholaydilar. Bularning hammasini birdaniga amaliyotga tatbiq etib bo’lmaydi, albatta. Bunga asta-sekin erishish mumkin.Nemis tili darslarida ukuvchilarni mustakil fikrlashga o’rgatish oldimizda turgan muxim vazifadir. Biz bilamizki, xozirgi ta’lim jarayonida o’quvchi sub’ekt bo’lishi lozim. Darslarga qo’yilgan eng muxim talablardan biri o’quvchini mustaqil fikrlashga urgatishdir. Ko’zlangan maqsadga erishish uchun quyidagi usullardan foydalanish mumkin: 2. Fikrlar baxosi. “Die Meinungsnoten” Uebung.Bu usul yukori sinf ukuvchilari uchun muljallangan bulib, ularga uzlarining fikrlarini ochik bayon etish imkonini beradi.

3. Quvnoq topishmoqlar. (die lustige Raetsel ) O’qkuvchilarga topishmoqlar o’rgatish nemis tilini urgatishda muxim axamiyatiga ega, ular o’zlariga notanish bo’lgan so’zlarni o’rganadilar va topishmoq javobini topadilar. Topishmoqlarni xazil tariqasida xam tuzish mumkin:

1.Was ist schwarz im Weiss und weiss im Schwarz?

2.Was hat zwei Haende und vier Beine?

3.Was kommt oben drauf , wenn das Regen unten kommt?

4.Welcher Mann hat der grosste Hut?

5.Welche Stadt kann man essen?

6.Was machen Sie , bevor sie aus dem Zug aussteigen?

7.Was kann man als erstens in den Kessel hineinwerfen?

8.Warum ist der Buchstabe immer wichtig?

Lösungen des Rätsels:

1. die Tafel. 2. der Sessel.3.der Regenschirm. 4.der Mann mit grossem Kopf. 5. die Stadt Hamburg. 6. Natuerlich, zuerst einsteigen. 7. Ihr Augenblick. 8. Weil er kommt immer am Anfang.

4. Quiz kartochkalari. Quiz- biror mavzu o‘tib bo‘lingach o‘tkaziladigan nazorat savollaridir.Bunday paytda tayyorlanish uchun savollar uyga berilmaydi. Savollar kartochkalarga yoziladi. 1- komanda savol beradi , 2-komanda esa javob beradi. Bunday mashqlarni o’tkazishdan maqsad o‘quvchilarning eshitish, va tinglash qobiliyatini ustirish. Bu usul orqali grammatik jixatdan to’gri savol berishni xam o’rganamiz.

Masalan: Ferien und Urlaub mavzusi o‘tib bo‘lindi. Biz quyidagicha quiz kartochkalari (Quiz Karte) tuzishimiz mumkin.

Was ist der Urlaub? Was bedeutet das Wort Ferien?

Antwort: «Urlaub» bedeutet “Erholung” und das Wort “Ferien” bedeutet “frei von den Schulen und Studium”.

2. Welche Urlaubsorten kennen Sie?

Antwort:Fresische Inseln,Ostsee und Nordsee, Berlin, Schleswig-Holstein,Luebeck und Rostock.

Sinonim so‘zlar, antonim so‘zlar mavzusida quiz kartochkalarini tuzish mumkin.

Karte №1

Welches Wort ist Synonym fuer das Wort “bekommen”?

1.erholen

2. erhalten

3.kriegen

Antwort:3.kriegen

Karte №2

Welches Wort ist Antonym fuer das Wort “gross”?

1.riesig

2.hoch

3.klein

Antwort:3.klein.

Keyingi kartochkalarimiz shartlari mimikalar yoki xarakatlar orkali bajarilgani uchun Mimik (mimika) Karten deb ataladi.

Karte №1.

1.Fahre das Auto

2.Wische den Korridor

3.Wisch die Tafel

4.Waehle die Nummer.

Karte №2.

1.Nimm das Bild

2.Ess die Bonbons

3.Gib die Apparate

4. Ziehe den Hut.

Xozirda integratsiya darslari, ya’ni boshka darslar bilan nemis tili qo‘shib utilishi mumkin. Bu darslarda biz kuyidagi savollarni kartochkalarni yozib o‘qituvchilardan javob talab qilishimiz mumkin.Nnemis tilida quyidagicha savollar berishimiz mumkin.

Karte № 1

1.Was ist die Milchstrasse?

Antwort: Unser Galaxy.

Karte № 2

Wieviele Planeten hat unser Sonnensystem ?

Antwort: 9.

Karte № 3

1. Welcher Planet ist am naehrsten in die Sonne ?

Antwort: Mercury.

Karte № 4

Welcher Planet ist zur Erde nah?

Antwort: Mars.

Quiz kartochkalarini darslarda qo‘llash o‘quvchilarni o‘ylashga,axborot olishga, axborot berishga, birgalikda ishlashga urgatadi.Eng muximi,dars samaradorligini oshiradi.O’quvchilar 2 guruhga bo’linadi va qizlar va o’g’il bolalar chiziq bo’ylab qator bo’lib turishadi. O’qituvchi oxirgi o’quvchining orqasiga rasm” chizadi”, u o’quvchi o’zidan oldingi o’quvchi orqasiga rasm chizadi.” O’yin shu tarzda davom etib, 1 turgan o’quvchi o’sha rasmni doskaga chizadi. Oxirgi o’quvchi rasmni doskaga chizguncha rasm umuman o’zgarib ketishi mumkin. Qaysi guruh o’quvchilari shartda ko’rsatilgande qilib bajarsalar shu guruh g’olib hisoblanadi. O’qituvchi muhokama uchun savollar tayyorlaydi va ikkita konvertga soladi. O’quvchilar 2 guruxga ajralib, aylana bo’ylab turishadi. O’qituvchi o’quvchilardan 1-10 gacha son aytishlarini so’raydi. Konvertlarni o’quvchilarga uzatadi. 6 soni aytilgan bo’lsa, 6- raqamli talaba konvertdagi 6 savolga javob beradi. O’yin shu tarzda davom etadi. Bu jarayonda nemischa musiqa yangrab turishi mumkin. O’qituvchi o’quvchilarga og’zaki ravishda zanjir xikoya tuzishni taklif qiladi. O’qituvchi 1 gapni doskaga yozadi, keyin sonlar yozilgan kartochkani o’quvchilarga tarqatadi. O’quvchilar navbati bilan gaplar aytadilar. Oxirgi o’quvchi xikoyani tugatadi. O’qituvchi ergash gapga oid gapni doskaga yozadi. ( Masalan: Wenn ich viel Geld haette,koente ich eine Weltreise machen.) O’qituvchining o’ng tomonidagi o’uvchi davom ettiradi. (Wenn ich eine Weltreise mache,wuerde ich Amerika waehlen). Shu tarzda zanjirli xikoya davom etadi. O’quvchilar juftlikka ajratiladi. Bu juftliklar xarf yozilgan kartochkani tanlab oladilar. 3 minutdan so’ng xar bir juftlik shu xarf bilan boshlanadigan so’zlar orqali gap tuzadilar. (M:Katrin kommt kehrend… ).O’qituvchi xar bir o’quvchi(student) dan o’zidan o’ng tomondagi o’quvchiga biror otni shivirlab aytishini so’raydi. Keyin o’quvchilar sinfni uch guruxga ajratadi. Xar bir guruxda 1 o’quvchi savol so’raydi. (M: Was hast du gestern gegessen? Was ist z.B: etwas?)

5.Kollaj(Kollage)- bu usulda mavzu umumlashtirilgan holda chizmalar asosida beriladi. Deutschland mavzusi olinib, unda joylashgan ulkalar nomlari katakchalarga joylashtiriladi.talba lar to’rt guruhga bo’linib katakdagi har bir o’lka haqida ma’lumot beradi.Qaysi guruh o’sha o’lka haqida to’liq ma’lumot bersa , o’sha guruh yutgan hisoblanadi. O’zbekiston mavzusi o’tilayotgan bo’lsa,mavzularni quyidagicha tanlash mumkin: Historische Daenkmaele von Usbekistan, Industrie von Usbekistan, Bildung in Usbekistan, die beruehmte Menschen von Usbekistan.Nemis tili darslarida bu usuldan foydalanayotganda talabalarga tanlash uchun nima berish , bunday holatda guruhlar o’zlari tanlagan mavzuni olib, shu mavzu haqida gapirishadi.Bu usulni biz darslikdagi biror bobni o’tib bo’lganimizdan so’ng qo’llaymiz.Masalan: Rus vaO’zbek maktablari darsliklarida Deutschland,die USA,das Frankreich,das Holland,die Schweiz kabi mamlakatlar to’g’risida ma’lumotlar bor.Yuqoridagi tartibga ko’ra quyidagi chizmani beramiz:

Talabalar avval Germaniya (Deutschland ) keyin Angliya (England), so’ng Shotlandiya(Schottland) va Uels (Uels) haqida so’zlab berishadi. Bu usulning afzalligi shundaki, o’quvchi mavzuni osongina o’zgartirishi mumkin.

6. Pantomima (Pantomime) bu usul juda qiyin mavzular tushuntirilishi kerak bo’lgan darsda yoki yozma mashqlar bajarilib , talabalar charchagan paytda foydalanilsa bo’ladi. Sinf to’rt guruhga ajratiladi. Har bir guruh O’zbekistonda ishlab chiqariladigan elektr asboblari yoki mashinalarni harakatda ko’rsatadilar, boshqa guruh a’zolari buni nima ekanligini nemischa aytadilar .( televizor, muzlatgich, Neksiya avtomobili va .x k.)

7.Hikoya zanjiri (die Geschichtenkette) O’qituvchi doskaga birinchi gapni yozadi. Talabalarga raqamlangan kartochkalarni beradi. Raqamlar bo’yicha har bir talaba yoki o’quvchi bittadan gap aytadi. Oxirgi raqamdagi o’quvchi hikoyani tugatishi lozim. Bu usul o’quvchilarning og’zaki nutqini o’stirishda yordam beradi.

8. Topishmoqlar kaliti (Raetsel) Bu usulda bir o’quvchi sinfdan tashkariga chiqib ketadi,qolgan o’quvchilar sinfda biror narsani “yashirishadi.”Tashqaridagi o’quvchi xonaga kirgach “yashirilgan narsani topishi kerak . Buning uchun kimdir unga yordam beradi. Qaysi o’quvchi javobga to’g’ri ishora qilsa, shu o’quvchi o’yinni davom ettiradi. Masalan:o’qituvchi stoli ustidagi kartochka yashirilsa o’quvchi shunday ta’rif berishi mumkin: die Sammlung von harten viereckigen und plastischen Schnitten,mit Ziffern drauf,die fuer das Spiel geiegnet sind.(o’yinlar o’ynash uchun mo’ljallangan, ustida maxsus rasmlari va raqamlari bo’ladigan, qattiq to’rtburchak qog’ozlar yoki plastik bo’laklar to’plami)

9. Tez aytishlar va harfli kartalar (Zungenbrecher und Buchstabenkarte) Bu usulni tovushlarni tushuntirmoqchi bo’lganimizda qo’llasak foydali bo’ladi:

O’qituvchi o’quvchilarni juftliklarga ajratib, ularga harflar yozilgan kartochkalarni beradi. O’quvchilar har bir harf bilan boshlanadigan so’z va gaplar tuzadilar.

(M: Fritz fischt frische Fische,frische Fische fischt Fritz)

Boshqa juftliklar bu tez aytishlarni takrorlashlari lozim.

10. Tavakkal qilish. (Risiko) O’qituvchi doskaga “Das Deutschland”mavzusi o’tilgach, quyidagilarni yozishi mumkin:

100 100 100

200 200 200

300 300 300

Masalan: Birinchi guruh bir mavzuni 100ni tanlaydi. O’qituvchi savol beradi: ““Wer ist der erste Praesident von Deutschland?” agar komanda to’g’ri javob bersa, 100 ballni qo’lga kiritadi; xato javob bersa 100 ballni yo’qotadi. Agar 300 ballik savolni tanlansa savol ham murakkablashadi.

11.Telefon (Telephon) O’qituvchi sinfni uch guruhga ajratadi. Birinchi turgan o’quvchiga qog’ozda gap yozib beradi.

M: 1. Oxirgi o’quvchigacha gap to’g’ri yetib borishi kerak va hamma so’zlar oldin darsda o’tilgan bo’lishi kerak. Bu usul o’quvchilarning lug’at boyligini oshiradi.

12 Oltin sandiq (Der goldene Kasten) Bu usulda o’quvchilar kichkina sandikchaga mashhur kishilarning ibratli fikrlari, maqollari yozilgan qogozlarni tashlaydilar.

M: 1. Wissen ist Macht. (A. Temur )

2. Wer dir ein Buchstabe lehrt, das kannst du nie mit deinem Eigentum bezahlen. (A.Navoiy)

3. Sage Wahrheit ,wenn dein Kopf unter Schwert steht. (A.Temur)

4. Wer die Schultuer oeffnet,ist Gefaengnisstuer fuer ihn zu.(Victor Gyugo)

Sandiqcha ochilib fikrlar o’qib tarjima qilinadi va mag’zi chaqiladi.

1. Kuch adolatdadir (A. Temur)

2. Kim senga bir xarf ukitmish ranj ila,aylamak bulmas ado,oning xakkin ming ganj ila.(A.Navoiy)

3. Boshingga qilich kelsa ham to’g’ri gapir. (A.Temur)

4. Kim maktab eshigin ochsa , unga qamoqxona eshigi yopilar. (V.Gyugo)

Nemis tili darslarida interfaol usullardan foydalanish o’quvchilarni fanga bo’lgan qiziishini oshirish bilan bir qatorda darsda do’stona muhit yaratishga va o’quvchilarni bir-birlariga yaqinlashtirishda yordam beradi.

13.Kubik.(Kubik) usuli har tomonlama fikrlash, tasavvur qilish, tafakkur qilish, ko’rsatish, faollikni oshirishga qulay bo’lganligi bilan ham ajralib turadi.Bu usuldan foydalanish 2 xil ko’rinishda bo’lishi mumkin:

1-usul. Qog’ozdan kubik yasab olti tomoniga savollar yozib qo’yiladi, tashlangan kubik qaysi tomonga tushsa, o’sha savolga javob beriladi. Bu usulni o’tkazishdan oldin barcha savollar vatman qog’ozga yozib qo’yiladi. Bir necha kubik (2-3) ishlatish ham mumkin.

2-usul.Qog’ozdan kubik yasab tomonlariga: Buni tasvirlang! Buni taqqoslang! Kabi shartlar yozilishi mumkin. Bu holatda kubik ustiga rasmlar yopishtirilishi ham mumkin.

14.“Masofali ta’lim” usuli interaktiv usullarning zamonaviy ko’rinishi bo’lib, jonli muloqot, matbuot orqali, telekommunikatsiya orqali amalga oshiriladi. Nemis tiliga oid hamma mavzuda bo’lishi mumkin.

15 “Allomalar yig’ini” (Geniensammlung) SHekspir, A.Navoiy, R.Burns kabi shoirlar va “yozuvchilar”ni darsga taklif qilish mumkin. Bunday paytda ular aytib ketgan hikmatli so’zlardan darsimizda foydalansak yoshlarni komil inson qilib tarbiyalashimizga yordam beradi:

Masalan: “: “Freiheit ist das Wichtigste.Deswegen haben wir Angst,dass wir sie verlieren ” G.B.Shaw.

“Und wenn wir denken das wir leiten,dann haben wir echt meiste Leiter.” Lord Byron.

16.“Integratsiyalashgan dars usuli”.Bunday dars usuli fanlararo aloqani bilish maqsadida o’tkazilib, o’quvchining umumiy bilimi aniqlaydi.

Masalan: “Einkauf”mavzusini geografiya fani o’qituvchisi bilan hamkorlikda o’tkazish mumkin.

Ma’lumki ,hozir O’zbekistonlik talabalar, o’quvchilar chet ellarda ta’lim olmoqdalar va kelajakda ularning ko’pchiligi horij mamlakatlarida ta’lim olish niyatidalar. Germaniya va AQSH kabi mamlakatlarda kiyimlar o’lchamlari biznikidan farq qiladi. Biz bu haqida ham Integratsiya darslarida ma’lumot berishimiz mumkin:

Frauen Kleidungen	Ayollar ustki kiyimlari
Deutsch		8/30	10/32	12/34	14/36	16/38	18/40
Amerikanisch		-	8	10	12	14	16
Europaeisch		38/34	40/36	42/38	44/40	46/42	48/44
Russisch oder Usbekisch		44	46	48	50	52	54

FrauenSchuhwaren	Ayollar oyoq kiyimi
Deutsch		3	4	5	6	7	8	9
Amerikanisch		4/1/2	51/2	61/2	71/2	81/2	-	-
Europaeisch		36	37	38	39	40	41	2