Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti



Yüklə 325,93 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/10
tarix28.12.2021
ölçüsü325,93 Kb.
#48217
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10
xayol va muammoli vaziyat

2. XAYoL TURLARI. 

Xayol har xil turlarda namoyon bo’ladi. Tasavvur xayoli, ijodiy xayol, ixtiyorsiz va ixtiyoriy xayol 

– xayol turlari jumlasidan bo’lib, ular bir-biridan farq qiladi. 

Tasavvur xayoli va ijodiy xayol. 




 

Tasavvur  xayoli  deb,  hozir  yoki  o’tmishda  aslida  mavjud  bo’lsa  ham,  lekin  bizning 



tajribamizda hali uchramagan va biz idrok qilmagan narsa va hodisalar to’g’risida tasavvur va 

obrazlar  yaratishdan  iborat  bo’lgan  xayol  turini  aytamiz.  Bu  narsalarning  obrazlari  boshqa 

kishilarning  aytib  bergan  so’zlari  asosida,  shuningdek,  yozma  va  boshqa  hujjatlar  asosida 

yaratiladi.  

Mana  shu  hamma  misollardagi  tasavvur  ob’ektlari  hozir  yoki  o’tmishda  aslida  bo’lgan 

bo’lsada,  lekin  biz  o’zimiz  bevosita  idrok  qilmagan  ob’ektlardir.Tasavvur  xayoli 

jarayonida  odam  o’zi  ko’z  oldiga  keltirayotgan  obrazning  ob’ekti  xaqiqatan  ham  muayyan 

joyda  bo’lganligini  yoki  muayyan  vaqtda  bo’lganligini  anglaydi.  Tasavvur  xayolining 

xarakterli hususiyati ham mana shudir. 

Masalan, arxiv hujjatlari va tarixiy yodgorlik bilan ishlayotgan tarixchining xayoli ham shu 

jumladandir, chunki u tarixda bo’lib o’tgan voqealarni shu materiallar asosida ko’z oldiga 

keltiradi. 

Kimdir – birov ma’lum bir sistemaga solgan, undagi obrazlarni ham  yaratgan  tayyor  material 

asosida biron bir obraz yaratayotganda qilingan xayol ham tasavvur xayoli bo’ladi. Masalan, 

badiiy  asarni  o’qiganimizda  badiiy  suratni  ko’rganimizda,  texnika  chertyojlarini  va 

sxemalarini  o’qiganimizda  hikoya  eshitganimizda  bizning  ongimizda  shaxslarning, 

suratlarning,  tabiat  manzaralarining,  voqealarning  obrazlari  paydo  bo’ladi.  Bunda  boshqa 

shaxslar  yaratgan  tayyor  obrazning  o’zigina  o’zlashtiriladi,  deyish  mumkin.  Bunda  muayyan 

bir  obrazni  tasavvur  qilish  ko’p  jihatdan  avtorning  yaratgan  obrazi  qanday  usullar  bilan 

bunyod  qilinganiga  bog’liq  bo’ladi,  avtorning  badiiy  mahoratiga  bog’liq  bo’ladi,  lekin,  shu 

bilan  birga,  tasavvur  qilinayotgan  obrazning  muayyan  bir  darajadagi  mazmuni,  to’liqligi, 

yorqinligi shu obrazni idrok qiluvchi odam xayolining qay darajada o’sganligiga ham bog’liq 

bo’ladi.  Har  bir  kishi  o’qiyotganida,  ko’rayotganida,  eshitayotganida  ob’ektga  muvofiq  o’z 

obrazini                                            yaratadi. Masalan, L.N.Tolstoyning «Anna Karenina» 

romanini  o’qigan  har  bir  kitobxon  Annaning,  Vronskiyning,  Levinning  va  boshqalarning 

ma’lum darajada o’ziga (shu kitobxonga) xos bo’lgan obrazini yaratadi. 

Geografik  kartalarga  ko’z  yuritilgan  vaqtda  va  geografiyaga  doir  kitoblarni  o’qigan  vaqtda 

ham,  odamda  real  geografik  ob’ektlarning–  tog’lar,  daryolar,  dengizlar,  o’rmonlar  va  shu 

kabilarning obrazlari vujudga keladi. CHertyojlar va suratlarni ko’zdan kechirayotgan kishida 

ishlab turgan mashinalarning tegishli obrazlari vujudga keladi. 

O’qitish  jarayonida  o’quvchilarda  tasavvur  xayoli  ularning,  shaxsiy  tajribalarida  uchramagan 

yoki  zamon  va  makon  jihatidan  ularga  uzoq  bo’lgan  ob’ektlar  to’g’risidagi  bilimlarni 

o’zlashtirishlarida  namoyon  bo’ladi.  Masalan,  tarixga,  geografiyaga,  kosmografiyaga  va 

boshqa  shu  kabi  fanlarga  doir  bilimlar  mana  shunday  tasavvur  xayoli  jarayonida 




10 

 

o’zlashtirilgan bilimlardir. 



Ijodiy  xayol  deb,  bizning  tajribamizda  bo’lmagan  va  voqelikning  o’zida  ham  uchramagan 

narsa  va  hodisalar  haqida  tasavvur  va  obrazlar  yaratishdan  iborat  bo’lgan  xayol  turini 

aytiladi. 

  

Odam  o’zining  ijodiy  xayolida  o’zi  biror  yangi,  orginal  narsa  yaratadi.  Masalan, 



yozuvchi o’z asari uchun personajlarning tipik obrazlarini  yaratayotganida uning xayoli mana 

shunday  ijodiy  xayol  bo’ladi.  Ixtirochining  yangi  mashina,  yangi  asbob  proektini 

yaratayotganidagi  xayoli  mana  shunday  ijodiy  xayoldir.  Tadqiqotchining  biror  gipoteza  yoki 

eksperiment rejani yaratayotganidagi xayoli mana shunday ijodiy xayoldir. 

Ijodiy  xayolning  o’ziga  xos  hususiyatlari  quyidagilardan  iborat  bo’ladi.  Avvalo  yaratilayotgan 

obrazning  ob’ekti  xaqiqatda  yo’qligi,  qandaydir  biron  yangi  narsa  yaratilayotganligi 

anglanadi.  So’ngra,  jamiyatning  va  shu  muayyan  kishining  ehtiyoj  va  manfaatlari  o’sha 

obrazni  yaratishga  rag’batlantiradi,  shu  obrazning  yaratilishi  o’sha  obrazni  yaratayotgan 

odamdagi  shaxsiy  tasavvurlar  va  bilimlar  boyligiga,  shuningdek,  o’sha  odam  xayolining 

alohida ijodiy xislatlariga bog’liq bo’ladi. 

Ijodiy  xayol  obrazlari  so’zlarda  yoki  moddiy  ob’ektlarda  gavdalantirilishi,  tasvir  qilinishi 

mumkin. 


Ijodiy  xayol  san’atning  hamma  turlarida  -  poeziyada,  muzikada,  tasviriy  san’atda 

(suratkashlikda),  arxitekturada,  qishloq  xo’jaligidagi  novatorlikda,  fan  va  texnika  sohasidagi 

ixtirolarda  namoyon  bo’ladi.  Ijodiy  xayol  jarayonida  odam  o’z  ongida  faqat  yangi  mazmun 

yaratibgina qolmaydi, shu bilan birga, ob’ektiv olamda yangi real narsalar ham yaratadi. 

SHuni nazarda tutish kerakki  tasavvur xayoli bilan ijodiy xayol o’rtasidagi farq faqat nisbiy 

farqdir.  Ijodiy  xayol  jarayonida  bo’lgani  kabi,  tasavvur  xayoli  jarayonida  ham  ob’ektlarning 

obrazlari  yaratiladi,  yangidan  ijod  qilinadi,  Xayolning  bu  ikki  turi  ham  aslda  ijodiy 

protsessdir. 

Orzular va shirin xayol surishlar ijodiy xayolning alohida turlaridir. 

Orzu  –  ijodiy  xayolning  tilakdagi  kelajakka  qaratilgan  faoliyatidir.  Orzu  qilish  –  ko’nglimizga 

yoqadigan  istiqbol  obrazlarini  yaratish  demakdir.  CHunonchi,  yosh  yigit  qanday  qilib  kelgusida 

pedagog, injener, tokarь, vrach, traktor haydovchi, uchuvchi va hokazo bo’lishni orzu qiladi. 

Boshqa  bir  yigit  qanday  qilib  kelajakda  Vatan  faxrlanadigan  katta  qahramonlik  ko’rsatishni 

orzu qiladi. 

SHirin  xayol  surish  muayyan  bir  narsaga  qaratilmagan  muayyan  bir  sistemaga  ega  bo’lmagan 

xayol  jarayonidir.  SHirin  xayolga  botgan  vaqtda  turli  obrazlar  ko’z  o’ngidan  birin-ketin 

betartib o’ta beradi. Bu tasavvurlar jarayonini tafakkur tartibga solmaydi. Orzularda bo’lgani 

kabi,  shirin  xayol  surishda  ham,  asosan,  o’zimiz  xush  ko’rgan  obrazlar  paydo  bo’ladi.  SHu 




11 

 

sababli, ko’pincha, shirin xayol surish odamga huzur bahsh etadi. 



SHirin  xayolga  botish,  odatda,  odam  passiv,  irodasi  bo’shashgan  paytda,  masalan,  qattiq 

charchagandan  keyin  istirohat  qilayotgan  vaqtda,  ko’z  uyquga  ketayotgan  va  uyqudan 

uyg’ongan  vaqtda  (odam  uxlab  borayotgan  yoki  uyqudan  uyg’onayotgan  paytlarda)  paydo 

bo’ladi.  SHirin  xayol  surish  nerv  sistemasi  betoblanib  holsizlangan  vaqtda,  ba’zan  psixik 

kasalliklar  vaqtida,  isitma  chiqayotganida,  nerv  sistemasi  (alkogolь,  kokain,  morfiy  bilan) 

zaharlangan vaqtda paydo bo’ladi. 




Yüklə 325,93 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin