Andijon davlat universiteti pedagogika fakulteti

Xayol kuchi. 

Xayol kuchli va kuchsiz bo’lishi mumkin. Biz xayol kuchiga xayolda yaratilayotgan obrazlar 

voqelikni  idrok  qilishdan  hosil  bo’lgan  obrazlarga  qanchalik  yaqinlashganligiga  qarab  baho 

beramiz.  Ba’zan  xayol  shunchalik  kuchli  sur’atda  ishlaydiki,  biz  xayol  ob’ektlarini  xuddi 

ko’zimiz  bilan  ko’rib  turgandek,  qulog’imiz  bilan  eshitib  turgandek  yoki  qo’limiz  bilan  ushlab 

sezayotgandek  bo’lamiz.  Bunday  hollarda  real  voqelik  bilan  fantaziya  obrazlari  o’rtasida 

tafovut qolmagandek bo’ladi. 

Dikkens o’z qahramonlarining tortgan azoblarini va ularning o’lishini tasvirlayotgan vaqtida 

ularni ko’rayotgandek bo’lib ko’zi jiq yoshga to’lar ekan. 

Glinka  «Ivan  Susanin»  operasini  yaratgan  vaqtida  Susaninning  polyaklar  bilan  uchrashib 

---

15 

 

qolganida  g’oyat  hayajonga  tushganligini  eslab,  mening  ham  «sochlarim  dikkayib  ketdi  va 

badanim jimillab, muzlab qoldi» deb yozadi. 

CHaykovskiy  o’zining  xotira  daftarida  «Pikovaya  dama»  operasini  yozib  tamomlagan  kuni 

«German jon bergan paytda men xo’ngrab yig’lab yubordim» degan so’zlarni qayd qiladi. 

Betxoven  muzika  ohanglarini  shu  qadar  yorqin  va  aniq  tasavvur  qilar  ekanki,  xuddi  qulog’ida 

jaranglab  turgandek  bo’lar  ekan,  u  tamomila  kar  bo’lib  qolgan  vaqtida  ham  «To’qqizinchi 

simfoniya»  singari  ulug’  asarlar  yarata  olganligining  sababi  ana  shunda.A.  N.  Tolstoy  o’z 

adabiy  mahoratini  oshirish  uchun  qanday  ishlaganligini  hikoya  qilib  quyidagilarni  yozadi:  «Men 

biror  narsani  ko’z  oldimga  yaqqol  qilib  keltirishni  mashq  qildim.  Bora-bora  men  o’zimdagi  bu 

qobiliyatni shu qadar taraqqiy ettirdimki, ko’pincha biror voqeani eslaganimda, bo’lib o’tgan 

voqea bilan xayolimdagi voqeani chalkashtirib yuboradigan bo’lib qoldim».  

Xayol  kuchi  avvalo  odam  ehtiyojining,  qiziqishlarining  va  istaklarining  kuchiga  bog’liq  bo’ladi. 

Faqat  shu  bugunnigina  o’ylaydigan,  shu  bugungisiga  mag’rur  yoki  o’zi-o’ziga  mag’rur 

kishilarda xayol juda kuchsiz bo’ladi. 

Tasavvur  xayolning kuchi, jumladan,  nutqda,  suratlarda, buyoqlarda,  chertyojlarda,  ohanglarda 

va  boshqa  shu  kabilarda  obrazning  naqadar  mahorat  bilan  ifodalanganligiga  va 

gavdalantirilganiga  bog’liq  bo’ladi.  Masalan,  biz  Navoiy,  Bobur,  Muqimiy  asarlarini 

o’qiyotganimizda,  shu  asarlarda  tasvirlangan  ayrim  personajlar,  voqealar,  tabiat  manzaralar 

ko’z oldimizda yorqin va yaqqol gavdalanadi. San’atning asosiy vazifalaridan biri ham shuki, u 

tomoshabinlar  va  tinglovchilarning  ko’z  o’ngida  eng  jonli  va  ravshan,  juda  yorqin  va 

yaqqol obrazlar gavdalantirishdir. 

Xayol kuchli hissiyotga bog’liq bo’ladi, bu hissiyotlar xayoliy obrazlar tufayli tug’iladi va shu 

bilan birgalikda xayol faoliyatini ham rag’batlantiradi. Bu hislar qanchalik kuchli bo’lsa, xayoliy 

obrazlar ham shunchalik kuchli, yorqin va jonli bo’ladi. Hissiyoti kuchli, ehtirosli odamlarning 

xayoli  ham  kuchli  bo’ladi.  Hissiyoti  kuchsiz,  sovuqqon  odamlarning  xayoliy  obrazlari  odatda 

nursiz  va  zaif  bo’ladi.  Xayol  kuchi diqqatga  va tevarak-atrofdagi voqelikning idrok qilinishiga 

bog’liq  bo’ladi.  Agar  bizning  diqqatimiz  tevarak-atrofdagi  vaziyatni  idrok  qilish  bilan  band 

bo’lsa,  u  holda  xayol  jarayoni  susayib  ketadi.  Agar  diqqatimiz  xayol  qilinayotgan  ob’ektga 

batamom band bo’lib qolsa, u holda idrok qilish susayib ketadi.

 

Ba’zan kishi «xayol surib» ketib, 

tevarak-atrofdagi narsalarni (go’yo ko’rmayotgan va eshitmayotganday) payqamay qoladi. 

Kishi  uxlagan vaqtida  tevarak-atrofdagi hodisalarni  idrok qilmaydi, shuning uchun ham xayol 

jarayoni  tush  ko’rish  tariqasida  namoyon  bo’ladi  va  tushdagi  narsalar  real  idrok  qilingan 

narsalardek ravshan ko’rinadi. 

Xayol  kuchi  ko’p  daraja  kishining  umumiy  ahvoliga  va  nerv  sistemasining  holatiga,  kishining 

tetikligiga yoki charchab qolganligiga, sog’ligiga

 

yoki betobligiga bog’liq bo’ladi. 

---

16 

 

Ko’p kishilarga ma’lumki, kishining temperaturasi oshib ketganida uning fantaziyasi zo’r berib 

ishlaydi,  uning  xayolida  paydo  bo’layotgan  obrazlar  g’oyat  yorqin  va  tez-tez  takrorlanadigan 

obrazlar  bo’lib  qoladi.  Bu  holda  kishining  xayoli  beixtiyor  xayol  surish  tarzida  o’tadi.  Nerv 

sistemasi kasallanishi natijasida, fantaziya  obrazlari ko’pincha  real idrok qilingan narsalardek 

kuchli va yorqin bo’ladi, Gollyutsinatsiyaga (alahsirashga) aylanadi. Gollyutsinatsiyaning o’zi 

aslida  xayolning  kuchli  namoyon  bo’lishidir.  Bunday  holatda  xayoliy  obrazlar  kishining 

nazarida  xuddi  idrok  qilinayotgan  obrazlardek  gavdalanadi.  Nerv  sistemasi  kasallanishi 

natijasida ko’pincha real narsalarni ham kishi noto’g’ri idrok qiladi – illyuziya hosil bo’ladi. 

Xayol  jarayonlarining  nerv  sistemasining  kasallik  holatiga  bog’liq  bo’lgan  bu  hususiyatlari 

patalogik  hodisalar  sohasiga  taalluqli  hususiyatlardir.  Biz  kuchli  xayol  to’g’risida  ijobiy 

ma’noda  gapirgan  vaqtimizda,  nerv  sistemasining  normal  holatida  o’tadigan  xayolni  ko’zda 

tutamiz.