Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi "

3
Pugach I. Reputatsiya i torgovaya marka kak instrumenti ukrepleniya konkurentosposobnosti. - Ekonomicheskoye obozreniye, №1, 
2003, s.16-b. 

---

6 
qayd etilganidek, shunday munosabatlardan biri bo‘lib hisoblanadi. Tovarlar esa, o‘zida 
qiymat va naflilikni mujassamlashtiruvchi mehnat mahsuli sifatida o‘zaro munosabatga 
kirisha olmaydilar. Faqat kishilar o‘rtasidagi raqobat munosabatlarini namoyon etishda 
vositachilik rolini o‘ynaydilar. 
Ma’lumki, kurash - bu o‘z manfaatini himoya qilish, raqibni yengib chiqish 
hamda g‘olib bo‘lish uchun harakat, turli vosita va usullarni ishga solish demakdir. 
Tovarlar esa raqobat jarayonida o‘zlarining raqobatbardoshlik xususiyatlarini bevosita 
o‘zgartira olmaydilar, ya’ni kurasha olmaydilar. Ularning bu jarayondagi ishtiroki passiv 
hisoblanadi. 
Tovarlarning 
raqobat 
kurashida 
yengib 
chiqishi 
ular 
ishlab 
chiqaruvchilarining hatti-harakati va salohiyatiga bog‘liq bo‘ladi. Shundan kelib chiqqan 
holda firma va tarmoqlar, qolaversa mamlakatlar o‘rtasidagi raqobat ham pirovardida 
ularning tarkib toptiruvchilari hisoblangan tovar ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar 
o‘rtasidagi raqobat orqali namoyon bo‘ladi. 
Raqobatning mazmuni uning vazifalarini ko‘rib chiqish orqali yanada kengroq 
namoyon bo‘ladi. 
Hozirgi bozor iqtisodiyotida raqobatning quyidagi asosiy vazifalarini ajratib 
ko‘rsatish mumkin: 
1)
tartibga solish vazifasi; 
2)
resurslarni joylashtirish vazifasi; 
3)
innovatsion vazifa; 
4)
moslashtirish vazifasi; 
5)
taqsimlash vazifasi; 
6)
nazorat qilish vazifasi. 
Raqobatning tartibga solish vazifasi ishlab chiqarishni talab (iste’mol)ga 
muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o‘tkazishdan iborat. Aynan shu vazifa 
yordamida iqtisodiyotda taklifning talab orqali, ishlab chiqarish tarkibi va hajmining 
yakka tartibdagi va ijtimoiy ehtiyojlar orqali belgilanishiga erishiladi, ya’ni iqtisodiyot 
bozor qonunlari asosida tartibga solinadi. 
Raqobatning resurslarni joylashtirish vazifasi ishlab chiqarish omillarini ular eng 
ko‘p samara beradigan korxona, hudud va mintaqalarga oqilona joylashtirish imkonini 

---

7 
beradi. 
Raqobatning 
innovatsion 
vazifasi 
fan-texnika 
taraqqiyoti 
yutuqlariga 
asoslanuvchi hamda bozor iqtisodiyoti sub’ektlarining rivojlanishini taqozo etuvchi turli 
ko‘rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. 
Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi muhit 
sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo‘naltirilgan bo‘lib, ularning shunchaki 
o‘zini-o‘zi saqlab, iqtisodiy jihatdan yashab qolishidan xo‘jalik faoliyati sohalarining 
ekspansiyasi (kengayishi)ga o‘tishini bildiradi. 
Raqobatning taqsimlash vazifasi ishlab chiqarilgan ne’matlar yalpi hajmi (yalpi 
ichki mahsulot)ning iste’molchilar o‘rtasida taqsimlanishiga bevosita va bilvosita ta’sir 
o‘tkazadi. 
Nihoyat, raqobatning nazorat qilish vazifasi bozordagi ba’zi ishtirokchilarning 
boshqa bir ishtirokchilar ustidan monopolistik hukmronlik o‘rnatishiga yo‘l 
qo‘ymaslikka yo‘naltiriladi. 
Raqobat kurashining mazmuni to‘g‘risida to‘laroq tushunchaga ega bo‘lish uchun 
uning asosiy shakllari va belgilarini ko‘rib chiqish zarur. 
Iqtisodiy adabiyotlarda bir tarmoq ichidagi raqobatning to‘rtta shakli alohida 
ajratilib ko‘rsatiladi. Bular erkin raqobat, monopolistik raqobat, monopoliya va 
oligopoliyadir. 
Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda ko‘p 
sonli korxonalar mavjud bo‘ladi. Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda ko‘plab 
sotuvchilar o‘zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar. 
Erkin raqobatli bozorda alohida korxonalar mahsulot narxi ustidan sezilarsiz 
nazoratni amalga oshiradi. Chunki har bir korxonada umumiy ishlab chiqarish hajmi 
uncha katta bo‘lmaydi. Shu sababli alohida korxonada ishlab 
chiqarishning ko‘payishi yoki kamayishi umumiy taklifga, demak mahsulot 
narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. 
Monopoliya sharoitida firma narx ustidan sezilarli nazoratni amalga 
oshiradi. Buning sababi oddiy. U mahsulot (xizmat)ning yagona ishlab 
chiqaruvchisi hisoblanadi va demak, taklifning umumiy hajmi ustidan nazorat 

---

8 
qiladi. 
Monopolistik raqobat o‘z ichiga ham monopoliya, ham raqobat unsurlarini oladi. 
Bunda tarmoqdagi bir turdagi mahsulotning o‘nlab ishlab chiqaruvchilari bir-birlari bilan 
qulay narx hamda ishlab chiqarish hajmiga erishish borasida raqobatlashadilar. Biroq, 
ayni paytda, har bir ishlab chiqaruvchi o‘z mahsulotini tabaqalashtirish, ya’ni shu turdagi 
boshqa mahsulotlardan qaysi bir jihati (sifat darajasi, shakli, qadoqlanishi, sotish 
sharoitlari va h.k.) bo‘yicha farqlantirish orqali uning monopol ishlab chiqaruvchisiga 
aylanadi. 
Oligopoliya - tarmoqda u qadar ko‘p bo‘lmagan korxonalarning mavjud bo‘lishi 
va hukmronlik qilishidir. Bu oligopoliyaning eng muhim belgisidir. Qaysi tovarlar va 
xizmatlar bozorida nisbatan kam sonli ishlab chiqaruvchilar hukmronlik qilsa, shu 
tarmoq oligopolistik tarmoq hisoblanadi. 
Biz qarab chiqqan raqobatning to‘rtta shaklining har biri milliy 
iqtisodiyotda alohida-alohida, ya’ni sof holda uchramaydi. Iqtisodiyot sohalarini 
batafsil o‘rganish, cheksiz ko‘p har xil raqobatli vaziyatlar mavjudligi sharoitida, 
ikkita bir xil tarmoqni topish qiyinligini ko‘rsatadi. 
Hozirda turli darajadagi monopolistik tuzilmalar rivojlanib borishi bilan 
ular o‘rtasidagi raqobatning shakllari ham turli ko‘rinishlarda namoyon bo‘lib 
bormoqda. Jumladan, turli monopollashuv darajasidagi tuzilmalar o‘rtasida mavjud 
bo‘lishiga ko‘ra quyidagi raqobat turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 
1)
monopollashmagan korxonalar o‘rtasidagi raqobat; 
2)
monopoliyalar hamda monopolistik birlashmalarga kirmagan ishlab 
chiqaruvchilar o‘rtasidagi raqobat; 
3)
turli monopoliyalar o‘rtasidagi raqobat; 
4)
monopolistik birlashmalar o‘zining ichidagi raqobat. 
O‘z miqyosiga ko‘ra raqobat ikki turga - tarmoq ichidagi va tarmoqlararo 
raqobatga bo‘linadi. 
Tarmoqlar ichidagi raqobat ishlab chiqarish va sotishning qulayroq sharoitiga ega 
bo‘lish, qo‘shimcha foyda olish uchun bir tarmoq korxonalari o‘rtasida boradi. Har bir 
tarmoqda texnika bilan ta’minlanish darajasi va mehnat unumdorligi darajasi turlicha 

---

9 
bo‘lgan korxonalar borligi sababli shu korxonalarda ishlab chiqarilgan tovarlarning 
individual (alohida) qiymati bir xil bo‘lmaydi. 
Tarmoq ichidagi raqobat tovarlarning ijtimoiy qiymatini, boshqacha aytganda, 
bozor qiymatini aniqlaydi va belgilaydi. Bu qiymat, odatda, o‘rtacha sharoitda ishlab 
chiqarilgan va muayyan tarmoq tovarlarining anchagina qismini tashkil etadigan 
tovarlarning qiymatiga mos keladi. 
Tarmoqlar ichidagi raqobat natijasida texnikaviy darajasi va mehnat unumdorligi 
yuqori bo‘lgan korxonalar qo‘shimcha foyda oladilar va aksincha, texnika jihatdan 
nochor korxonalar esa, o‘zlarida ishlab chiqarilgan tovar qiymatining bir qismini 
yo‘qotadilar va zarar ko‘radilar. 
Tarmoqlararo raqobat turli tarmoqlar korxonalari o‘rtasida eng yuqori foyda 
normasi olish uchun olib boriladigan kurashdan iborat. Bunday raqobat foyda normasi 
kam bo‘lgan tarmoqlardan foyda normasi yuqori tarmoqlarga kapitallarning oqib 
o‘tishiga sabab bo‘ladi. Yangi kapitallar ko‘proq foyda keltiruvchi sohalarga intilib, 
ishlab chiqarishning kengayishiga, taklif ko‘payishiga olib keladi. Shu asosda, narxlar 
pasaya boshlaydi. Shuningdek, foyda normasi ham pasayadi. Kam foyda keltiruvchi 
tarmoqlardan kapitalning chiqib ketishi teskari natijaga olib keladi: bu yerda ishlab 
chiqarish hajmi o‘zgaradi, tovarlarga bo‘lgan talab ular taklif qilishidan oshib ketadi, 
buning oqibatida narxlar ko‘tariladi, shu bilan birga foyda normasi oshadi. Natijada 
tarmoqlararo raqobat ob’ektiv ravishda qandaydir dinamik muvozanatni keltirib 
chiqaradi. Bu muvozanat kapital qayerga sarflanganligidan qat’iy nazar, teng kapital 
uchun teng foyda olinishiga intilishni ta’minlaydi. Demak, tarmoqlararo raqobat kapital 
qaysi tarmoqqa kiritilmasin, xuddi shu tarmoq foyda normalarini o‘rtacha foyda 
normasiga «baravarlashtiradi». 
Shuningdek, iqtisodiy adabiyotlarda g‘irrom va halol raqobatlashuv usullari ham 
ajratib ko‘rsatiladi. Raqobatlashuvning noan’anaviy, jamiyat tomonidan e’tirof 
etilmagan, ijtimoiy ahloq qoidalari doirasidan chetga chiquvchi, noiqtisodiy (ya’ni, 
jismoniy kuch ishlatish, majburlash, raqiblarning obro‘siga putur yetkazish va h.k.) 
usullaridan foydalanish g‘irrom raqobat deb yuritiladi. G‘irrom raqobat orqali firmalar 
o‘z raqiblarining tarmoqqa kirib kelishini tajovuzkorona va shafqatsiz bartaraf qilishi 

---

10 
mumkin. Bank va resurslarni yetkazib beruvchilarni material va kredit berishdan voz 
kechirish, yetakchi mutaxassislarni og‘dirib olish, narxni keskin pasaytirish g‘irrom 
raqobatning oddiy usullaridir. 
Halol raqobat - raqobat kurashida jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy 
usullarni qo‘llash, o‘zining maqsad va manfaatlariga erishishda umumjamiyat 
manfaatlariga zid keluvchi holatlarni qo‘llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi. Shu 
o‘rinda halol raqobatning quyidagi belgilarini ham ko‘rsatib o‘tish maqsadga muvofiq 
hisoblanadi: 
-
qalbaki bellashuv, majburiy safarbarlikni tan olmaydi; 
-
boqimandalik, befarqlik, yuzakichilik, ko‘zbo‘yamachilik kabi salbiy 
holatlarga barham beradi; 
-
qarindosh-urug‘chilikni, 
oshna-og‘aynigarchilikni, 
tanish-bilishlikni, 
ma’muriy-buyruqbozlikni tan olmaydi.
4
Raqobat kurashining ikki usuli farqlanadi: narx vositasidagi raqobat va narxsiz 
raqobat. 
Narx vositasida raqobatlashuvda kurashning asosiy usuli bo‘lib ishlab 
chiqaruvchilarning o‘z tovarlari narxini boshqa ishlab chiqaruvchilarining shunday 
mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. 
Uning asosiy va eng ko‘p qo‘llaniladigan ko‘rinishi - «narxlar jangi» deb 
ataladiki, bunda yirik ishlab chiqaruvchilar raqiblarini tarmoqdan siqib chiqarish uchun 
narxni vaqti-vaqti bilan yoki uzoq muddat pasaytirib turadi. Bu usulni qo‘llash uchun 
ishlab chiqaruvchi boshqa raqiblariga qaraganda unumliroq texnologiyani kiritishi, 
malakaliroq ishchilarni yollashi va ishlab chiqarishni yaxshiroq tashkil qilishi keraq 
bo‘ladi. Faqat shundagina uning tovarining individual qiymati bozor qiymatidan past 
bo‘lib, mazkur tovar narxini tushurish imkoniyatini beradi. 
Narx vositasida raqobatlashish usullaridan biri - demping narxlarni qo‘llashdir. 
Bunda milliy ishlab chiqaruvchilar o‘zlarining tovarlarini boshqa mamlakatlarga ichki 
bozordagi narxlardan, ayrim hollarda tannarxidan ham past bo‘lgan narxlarda sotadi. 
Shu orqali ular ichki bozorda narxlarning barqarorligiga erishish mamlakatdagi