Aniq-tabiiy va jismoniy madaniyat fakulteti

2.2- Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish
a) Po’lat tarkibida 0,02-2,06% gacha uglerod bo’ladi. Bundan tashqari ligerlangan po’lat tarkibida Cr, Ni, Mn, Mo, V, S, P, Si lar ham bo’ladi. Bu elementlar po’latning qattiqligini, termik va korrozion barqarorligini hamda oson bog’lanuvchanligini ta’minlaydi.
b) Cho’yan tarkibida 2,06-6,67% gacha uglerod, 0,5-2% kremniy, 1-3% marganets, 0,005-0,08% oltingugurt, 0,02-2,5% fosfor bo’ladi. Kulrang cho’yan tarkibida uglerod grafit ko’rinishida, oq cho’yan tarkibida esa sementit (Fe3C) ko’rinishida bo’ladi. Oq cho’yan qayta ishlanganda po’lat hosil bo’ladi.
Cho’yan domna pechlarida, po’lat esa marten pechlari, converter va elektropechlarda olinadi.
Cho’yan ishlab chiqaruvchi domna pechlarida quyidagi bosqichli jarayonlar boradi:
Sulfidli va karbonatli rudalarni kuydirish:
FeS2 Fe2O3; FeCO3 Fe2O3
Issiq havo oqimida koksni yondirish:
Ckoks + O2 (havo) CO2
CO2 + Ckoks 2CO
d) Oksidli rudalarni bosqichma-bosqich is gazi (CO) bilan qaytarish:
Fe2O3 Fe3O4 FeO Fe
3Fe2O3 + CO = 2Fe3O4 + CO (450-5000C)
Fe3O4 + CO = 3FeO + CO2 (6000C)
FeO + CO = Fe + CO2 (7000C)
e) Temirni uglerodlash (uglerodni temirda eritish) va cho’yanni eritish:
Feqattiq Fesuyuq (cho’yan, tsuyuq = 11450C)
3Fe + C = Fe3C; 3Fe + 2CO = Fe3C + CO2
Suyuq holatdagi temir o’zida uglerod, sementit, kremniy, marganets, fosfor, oltingugurtni eritadi va suyuq cho’yan hosil bo’ladi. Rudaning bekorchi (keraksiz) jinslarini yo’qotish uchun flyus (CaCO3) ishlatiladi.
Cho’yanni qaytadan po’latga aylantirish uchun maxsus pechlar (konverterli, marten, elektr) ishlatiladi. Bu pechlar qizdirish usuli bilan farq qilib, jarayon temperaturasi 1700-20000C bo’ladi. Bu vaqtda ortiqcha uglerod, oltingugurt, fosfor va kremniylar oksid ko’rinishiga o’tadi.
Nikel
Kimyoviy xossasi
Ni + Cℓ2 NiCℓ2
2Ni + O2 2NiO
Ni + H2SO4(suyul.) → NiSO4 + H2↑
Ni + 2HCℓ → NiCℓ2 + H2↑ Reaksiya sekin boradi.
3Pd + 12HCℓ + 2HNO3 → 3H2[PdCℓ4] + 2NO + 4H2O
d-elementlar ionlarining suvli eritmalardagi rangi

Ion	Rangi
Ti+3 suvli	To’q qizil
V+3 suvli	Yashil
Cr+3suvli	Binafsha
CrO suvli	Sariq
Cr2O suvli	To’q sariq (apelsin rangli)
Mn+2 suvli	Och qizil (pushti)
Mn+3 suvli	Binafsha
MnO suvli	To’q qizil
Fe+2 suvli	Och-yashil
Fe+3 suvli	Sariq
Co+2 suvli	Och qizil (pushti)
Ni+2 suvli	Yashil
Cu+2 suvli	Havorang

d-elementlarning biologik ahamiyati
Inson organizmida temirning miqdori 4 g atrofida bo’ladi.
Xrom elementi odam organizmida glukozani o’zlashtirish jarayonida ishtirok etadi. Marganets turli fermentlar tarkibida, kobalt B12 vitamini tarkibida bo’ladi va DNK, RNK hosil bo’lishi uchun juda muhim. Mis fermentlarining tarkibiy qismi bo’lib, gemoglobin sintezi uchun zarur bo’ladi.
Rux qator fermentlar tarkibiga kiradi. U insulin ishlab chiqarish uchun kerakli bo’lib, angidraza fermentining tarkibiy qismidir. Angidraza nafas olish jarayonida muhim rol o’ynaydi.
d-elementlarning birikmalari oyda ham topilgan. Ular jumlasiga ilmenit (FeTeO3), piroksen ((Ca, Mo, Fe) SiO3), olivin ((Mg, Fe)2SiO4), piroksiferroit (CaFe6(SiO3)7) lar kiradi. Oyda temir va nikel erkin holda topilgan.
Tarkibida d-elementlarning ionlari bo’lgan qimmatbaho toshlar turli xil ranglarga ega bo’ladi. Masalan;

Qimmatbaho tosh	Rangi	Rang beruvchi ion
Sapfir (yoqut)	Havo rang	V+3 yoki Co+3
Nefrit	Yashil	Cr+3
Zumrad	Yashil	Cr+3
Rubin	Qizil	Cr+3
Ametist	Binafsha	Mn+3
Xrizolit	Toq-yashil	Fe+2
Granat (yoqut)	Qizil	Fe+3
Topaz	Sariq	Fe+3
Akvamarin	Och havo rang	Fe+3
Biryuza	Och havo rang	Cu+2

Platina guruhchasi elementlari

Platina guruhchasi elementlarining barqaror birikmalari:
• Ru – IV, VI, VIII; • Rh – III, IV; • Pd – II, IV;
• Os – IV, VI; • Ir – III, IV; • Pt – II, IV
Oddiy moddalar bilan reaksiyasi


Muhim regentlar bilan reaksiyalari

2Rh + 3Cl2 → 2RhCl3
Ru + 2KOH + 3KNO3 K2RuO4 + 3KNO2 + H2O
Os + 2O2 OsO4
Pd, Pt (II, IV)
Pd + 4HNO3 → Pd(NO3)2 + 2NO2 + 2H2O
Pt + 6HCℓ + 2HNO3 → H2PtCℓ6 + 2NO + 4H2O
Rh, Pd va Pt gidroksidlari kislotalarda va ishqorlarda eriydi:
PtO2 ∙ 3H2O + 2NaOH → Na2[Pt(OH)6] + H2O
PtO2 ∙ 3H2O + 6HCl → H2[PtCl6] + 5H2O
Odatdagi sharoitda platina qatori metallari F2, Cl2 va O2 bilan reaksiyaga kirishmaydi.
Faqatgina platina odatdagi sharoitda (qizdirilmasa ham) HCl + HNO3 aralashmasida eriydi:
3Pt + 18HCl + 4HNO3 ↔ 3H2[PtCl6] + 4NO + 8H2O
Yoki kislorod ishtirokida xlorid kislotada eriydi:
Pt + 6HCl + O2 ↔ H2[PtCl6] + 2H2O
Pt – Ir va Pt – Au qotishmalaridan stomatologiyada shpritslar tayyorlashda, Pd – Au – Pt, Pd – Pt – Ir qotishmalaridan xirurgik asboblar tayyorlanadi.
OgO4 ning asetondagi 1% li eritmasi gistologik tekshirishlarda to’qima fiksatori (lipidli stabilizator) sifatida ishlatiladi.
Kisloroddan ozon olishda iridiy katalizator sifatida ishlatiladi:
3O2 2O3
Ozon ichimlik suvini dezinfeksiya qilishda ishlatiladi.
Xulosa
Kichik guruh 9 ta elementdan iborat bo‘lib, davriy sistemada shu ma’noda yagona hisoblanadi. Ushbu guruhning yana bir o'ziga xos xususiyati shundaki, bu kichik guruhning elementlari eng yuqori oksidlanish darajasiga etib bormaydi (Ru va Os dan tashqari). 9 ta elementni 4 oilaga bo'lish odatda qabul qilinadi: temir triadasi va Ru-Os, Rh-Ir, Pd-Pt duyalari. Bu boʻlinish Fe, Co va Ni elementlarining 3d pastki sathining kainosimmetriyasi, shuningdek, Os, Ir va Pt ning lantanid qisqarishi bilan oqlanadi.
Temir triadasi elementlari kimyosi Oddiy moddalar
Temir er yuzida eng ko'p bo'lgan to'rtinchi o'rinda turadi, ammo uning ko'p qismi sanoatda foydalanish uchun yaroqsiz holatda (alyuminosilikatlar). Faqat FeO va Fe 2 O 3 temir oksidi asosidagi rudalar sanoat ahamiyatiga ega. Kobalt va nikel noyob elementlar bo'lib, ular o'zlarining foydali qazilmalarini tashkil qilsalar ham, polimetall rudalaridan sanoatda olinadi.
Elementlarni olish ularni oksidlardan tiklashgacha kamayadi. Qaytaruvchi sifatida uglerod hosilalari (koks, CO) ishlatiladi, shuning uchun hosil bo'lgan metallda bir necha foizgacha uglerod mavjud. 2% dan ortiq uglerodni o'z ichiga olgan temir quyma temir deb ataladi; bu material massiv mahsulotlarni quyish uchun juda mos keladi, lekin uning mexanik kuchi past. Ochiq o'choq yoki konvertorlarda uglerodni yoqish orqali po'lat olinadi, undan mexanik jihatdan kuchli mahsulotlarni olish mumkin. Materialning xususiyatlarining uni ishlab chiqarish va qayta ishlash usuliga bog'liqligi temir uchun ayniqsa aniq: söndürme va temperaturaning kombinatsiyasi turli xil xususiyatlarga ega materiallarni olish imkonini beradi.
Co va Ni ni olish murakkab jarayondir. Yakuniy bosqichda metall oksidlari (CoO, Co 2 O 3, NiO) ko'mir bilan qaytariladi va hosil bo'lgan metall elektroliz orqali tozalanadi.
Oddiy moddalarning xossalari ulardagi boshqa elementlarning aralashmalari mavjudligiga kuchli bog'liq. Sof ixcham metallar kuchli oksid plyonkasi, ayniqsa Ni hosil bo'lishi tufayli oddiy haroratlarda havoda barqaror bo'ladi. Biroq, yuqori dispers holatda bu metallar piroforikdir; o'z-o'zidan yonish.
Qizdirilganda Fe, Co, Ni asosiy metall bo'lmaganlar bilan reaksiyaga kirishadi va temirning xlor bilan o'zaro ta'siri ayniqsa, hosil bo'lgan FeCl 3 ning uchuvchanligi tufayli kuchli bo'lib, metall sirtini oksidlanishdan himoya qilmaydi. Aksincha, Ni ning ftor bilan o'zaro ta'siri kuchli ftorid plyonkasi hosil bo'lganligi sababli amalda sodir bo'lmaydi, shuning uchun ftor bilan ishlashda nikel uskunalari qo'llaniladi.
Fe, Co, Ni vodorod bilan ma'lum birikmalar hosil qilmaydi, lekin ular uni sezilarli miqdorda, ayniqsa yuqori dispers holatda o'zlashtira oladi. Shuning uchun temir oilasi metallari gidrogenlash jarayonlari uchun yaxshi katalizator hisoblanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

1. 
   N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov. "Anorganik kimyo nazariy asoslari" Toshkent. "O'zbekiston" 2000 y
   
2. 
   Кукушкин Ю.Н. «Химия координационных соединений» Высшая школа, 1985. — 457 с.
   
3. 
   Киселев Ю.М., Добрынина Н.А. «Химия координационных соединений» Академия, 2007. — 352 с.
   

4. Парпиев Н.А.,ЮсуповВ.Г., Тошев М.Т. Координацион бирикмалар кимёси. Тошкент. “Университет”, 1996. 298 б.
2.Кумок В.Н., Скорик Н.А. Химия координационных соединений. М.:”Высшая школа”. 1990. 432с.
5..Э.Ю.Янсон. Комплексные соединение. М.: “Высщая школа” 1968.
Н.Н. Желиковская., И.И.Черняев. “Химия комплексных соединений”. М. Изд – во. “Высшая школа”. 1966 г.
6. Б.А.Головня., И.А.Федоров. “Основние понятия химии комплексных соединений”. М. 1967 г.
7. N.A.Parpiyev, X.R.Raximov, A.G.Muftaxov. “Anorganik kimyo nazariy asoslari”. Toshkent. “О‘zbekiston”. 2000 y.
8. Кукушкин Ю.Н. “Химия координационных соединений”. М. “Высшая школа”. 1985 г.
9. Гликина Ф.Б и Ключников Н.Г. “Химия комплексних соединений”. М. “Просвешение”. 1982 г.