Aniq-tabiiy va jismoniy madaniyat fakulteti

II-BОB VIII B guruhcha elementlari. (Triadalar)
2.1- guruhcha elementlari. Triadalar
VIII B guruhcha elementlarining umumiy xarakteristikasi
1. Tashqi pog’onaning umumiy elektron formulasi (n - ℓ) d(6-8) ns2
2.Har bir davrda bu elementlar 3 ta elementdan iborat triadalar hosil qiladi:
a) Temir oilasi; temir, nikel, kobalt
b) Palladiy oilasi; ruteniy, rodiy, palladiy.
d) Platina oilasi; platina, osmiy, iridiy.
3. Davrlarda zichligi ortib boradi, atom hajmi esa kamayadi.
4. Bu elementlarning qaynash va suyuqlanish temperaturalari yuqori bo’ladi.
Temir Olinishi
4FeS2 + 11 O2 2Fe2O3 + 8SO2 ↑
Fe2O3 + 3H2 2Fe + 3H2O
Fe2O3 + 3CO 2Fe + 3CO2
FeO + C Fe + CO ↑
Fe2O3 + 2Aℓ 2Fe + Aℓ2O3
[Fe(CO)5] Fe +5CO ↑ (karbonillardan eng toza metallar olinadi).
[Fe(CO)5] da temirning oksidlanish darajasi 0 ga valentligi 5 ga teng. Bu birikmada temirning elektron konfiguratsiyasi: 3d54s14p2 bo’ladi. Temirning kimyoviy xossalari Oddiy moddalar bilan reaksiyasi
Temir nam havoda sekin oksidlanadi (zanglaydi). Toza temir korroziyaga uchramaydi. Suv va konsentrlangan H2SO4 bilan odatdagi sharoitda reaksiyaga kirishmaydi. Temir havoda qizdirilganda oksid parda hosil qiladi. Temir kukunlari esa havoda yonadi, xlor oltingugurt bilan reaksiyaga kirishadi:
3Fe + 2O2 Fe3O4; 2Fe + 3Cl2 2FeCl3
Fe + S FeS; Fe + 2S FeS2
Fe + I2 FeI2 FeI3 mavjud emas.

3Fe + 2O2 → Fe3O4 (FeO ·Fe2O3 — temirning eng barqaror oksidi). Nam havoda Fe2O3 ∙ nH2O hosil qiladi.
Umumiy holda Murakkab moddalar bilan reaksiyalari
Temir faqatgina konsentrlangan ishqorlar ishtirokida qizdirilganda amfoterlik xossasini namoyon qiladi:
Fe + 2NaOH(50%) + 2H2O = Na2[Fe(OH)4]↓ + H2↑
Temir nam havoda sekin oksidlanadi (zanglaydi):
2Fe + 2H2O(nam) + O2 (havo) 2Fe(OH)2
2Fe + 2H2O (nam) + O2 (havo) + 4CO2 2Fe(HCO3)2
Fe(HCO3)2 (nam) Fe(OH)2 + 2CO2
d) 4Fe(OH)2 + O2 (havo) + (2n-4)H2O 2(Fe2O3 ·nH2O)
Fe2O3 ∙ nH2O 2FeO(OH) + (n-1)H2O
e) Fe(OH)2 + 2FeO(OH) 2H2O + Fe3O4 (zang)
3Fe + 4H2O Fe3O4 + 4H2
Fe+2HCℓ(suyul)→FeCℓ2+H2↑
Zanglash: 1) Fe + 0,5 O2 + H2O + 2CO2 → Fe(HCO3)2
2) Fe(HCO3)2 + 2H2O → Fe(OH)2 + 2H2CO3
3) 2Fe(OH)2 + 0,5 O2 + H2O →2Fe(OH)3
Umumiy holda
Fe + HNO3 reaksiyaga kirishmaydi.
Fe + H2SO4 (kons) reaksiyaga kirishmaydi.
2Fe + 6H2SO4 (kons.) Fe2(SO4)3+ 3SO2 ↑+ 6H2O
Fe + 6HNO3 (kons) Fe(NO3)3 + 3NO2↑ + 3H2O
Fe + 4HNO3 eritma Fe(NO3)3 + NO↑ + 2H2O
4Fe + 10HNO3 (suyul)→ 4Fe(NO3)2 + NH4NO3 + 3H2O
Fe + Cu2+ → Fe2+ + Cu; 2H3PO4 + Fe → Fe(H2PO4)2 + H2
Fe(H2PO4)2 + Fe = 2FeHPO4 + H2; 2FeHPO4 + Fe → Fe3(PO4)2 + H2
3Ni + 8HNO3 (suyul) → 3Ni(NO3)2 + 2NO + 4H2O
Ni + H2O NiO + H2
Temir birikmalarining kimyoviy xossalari
FeO ning kimyoviy xossalari
FeO + 2HCl = FeCl2 + H2O
FeO + 4NaOH Na4FeO3 + 2H2O (400 – 5000C)
qizil
4FeO + 6H2O + O2 4Fe(OH)3
4FeO Fe3O4 + Fe 4FeO
FeO + 4HNO3 kons Fe(NO3)3 + NO2↑ + 2H2O
3FeO + 10HNO3 suyul → 3Fe(NO3)3 + NO + 5H2O
FeO + H2 H2O + Fe (juda toza)
FeO + Ckoks Fe + CO
FeO + CO Fe + CO2
4FeO + 2H2Onam + O2 (havo) 4FeO(OH)
6FeO + O2 = 2Fe3O4
Fe(OH)2 ning fizikaviy xossalari
Fe(OH)2 – termik beqaror, oq rangli modda. Havoda oson oksidlanadi. Suvda erimaydi. Ishqorlar va kislotalarda eriydi.
Fe(OH)2 ning kimyoviy xossalari
Fe(OH)2 FeO + H2O; 4Fe(OH)2 + 2H2O + O2 = 4Fe(OH)3
Fe(OH)2 + 2NaOHkons = ↓Na2[Fe(OH)4]; Fe(OH)2 + 2HCl → FeCl2 + H2O;
Ko’k-yashil
6FeSO4 + 3Cl2 → 2FeCl3 + 2Fe2(SO4)3;
Fe(OH)2 + 2HCℓ→ FeCℓ2 + 2H2O; 4Fe(OH)2 + O2 (havo) 4FeO(OH)↓ + 2H2O
2Fe(OH)2 + H2O2 suyul = 2FeO(OH)↓ + 2H2O
Fe(OH)2 + KNO2 kons = FeO(OH)↓ + NO↑ + KOH (600C)
Fe2O3 ning kimyoviy xossalari
6Fe2O3 4Fe3O4 + O2↑; Fe2O3 + 6HCl = 2FeCl3 + 3H2O
Fe2O3 + 2NaOH 2NaFeO2 + H2O
Fe2O3 + Na2CO3 2NaFeO2 + CO2↑
Fe2O3 + MeO = (MeIIFeIII2)O4; (Me = Cu, Mn, Fe, Ni, Zn)
Fe2O3 + 3H2 = 3H2O + 2Fe (juda toza) (1050-11000C)
Fe2O3 + Fe = 3FeO (9000C)
3Fe2O3 + CO = Fe3O4 + CO2 (400-6000C)
Tabiatda gematit (Fe2O3) va limonit (Fe2O3 ∙ nH2O) holida uchraydi.
Fe2O3 laboratoriyada temir (III) tuzlarini havoda termik parchalab olinadi:
Fe2(SO4)3 Fe2O3 + 3SO3
4Fe(NO3)3 · 9H2O 2Fe2O3 + 12NO2 + 3O2 + 36H2O
Fe(OH)3 ning kimyoviy xossalari
FeCl3 + 3NH4OH → Fe(OH)3↓ + 4NH4Cl (olinishi)
Fe(OH)3 + 3HCl → FeCl3 + 3H2O
Fe(OH)3 + NaOH Na[Fe(OH)4]
Fe(OH)3 + 3NaOH kons Na3[Fe(OH)6]
Fe(OH)3 + NaOH NaFeO2 + 2H2O
2Fe(OH)3 + Na2CO3 2NaFeO2 + CO2 + 3H2O
Fe3O4 ning kimyoviy xossalari
Fe3O4 – qora rangli, ion tuzilishli qo’sh oksid bo’lib, yuqori haroratgacha termik barqaror. Suv bilan reaksiyaga kirishmaydi. Cho’yan ishlab chiqarishda domna prosessida ishtirok etadi. Mineral bo’yoq komponenti sifatida ishlatiladi.
Muhim reaksiyalari:
4Fe3O4 + O2 (havo) 6Fe2O3
Fe3O4 + 4H2 4H2O + 3Fe (juda toza temir olinadi)

Fe3O4 + 8HCl = FeCl2 + 2FeCl3 + 4H2O
Fe3O4 + 8HI → 3FeI2 + I2 + 4H2O
Fe3O4 + 10HNO3 kons 3Fe(NO3)3 + NO2↑ + 5H2O
Fe3O4 + CO 3FeO + CO2↑
Fe3O4 + 4CO 3Fe + 4CO2
Temir metagidroksid FeO(OH)
FeO(OH) – ravshan-qo’ng’ir rangli amfoter modda. Qizdirilganda suyuqlanmasdan parchalanadi. Suvda erimaydi. Sariq rangli mineral bo’yoq va emallarning asosi sifatida ishlatiladi. Texnik nomi gyotit.
Fe2O3 ∙ nH2O FeO(OH) Fe2O3
FeO(OH) + 3HClsuyul = FeCl3 + 2H2O
FeO(OH) Fe2O3 ∙ nH2O (kolloid)
FeO(OH) Na3[Fe(OH)6]; Na5[Fe(OH)8]
oq sariq
2FeO(OH) + Fe(OH)2 = Fe3O4 + 2H2O (600-10000C)
2FeO(OH) + 3H2 = 4H2O + 2Fe (juda toza) (500-6000C)
2FeO(OH) + 3Br2 + 10KOH = 2K2FeO4 +6H2O + 6KBr
Kaliy ferrat K2FeO4
Olinishi:
Fe + 2KOH + 3KNO3 → H2O + K2FeO4 + 3KNO2 (4200)
2) Fe + 2KOHkons + 2H2O 3H2↑ + K2FeO4(anodda)
Xossalari
4K2FeO4 4KFeO2 + 3O2 + 2K2O
4K2FeO4 + 6H2O issiq = 4FeO(OH)↓ + 8KOH + 3O2
4FeO + 2OH = 4Fe+3 + 3O2↑ + 10H2O
Sifat reaksiyasi:
FeO + Ba+2 = BaFeO4 (qizil)↓ (KOH kons da)
Temir birikmalarining ajralish reaksiyalari
2Fe(OH)3 Fe2O3 + 3H2O
4FeO → Fe + Fe3O4. Reaksiya sharoiti: T > 500°C
3Fe2O3 → 2Fe3O4 + 0,5O2. Reaksiya sharoiti: T> 1200°C.
2FeSO4 Fe2O3 + SO2 + SO3;
4FeSO4 2Fe2O3 + 4SO2 + O2
Fe2 (SO4)3 Fe2O3 + 3SO3 ↑;
4Fe(NO3)3 2Fe2O3 + 12NO2↑ + 3O2↑
Qaytaruvchilar bilan reaksiyalari
3Fe2O3 + CO 2Fe3O4 + CO2
Fe3O4 + 4CO 3Fe + 4CO2
2FeCℓ3 + Fe 3FeCℓ2
2Fe3++ 2I- →2Fe2+ + I2 (temir(III) — oksidlovchi).
2K3[Fe(CN)6] + 2KI → 2K4[Fe(CN)6] + I2 (qizil qon tuzi –oksidlovchi)
2FeCl3 + H2S → 2FeCl2 + S↓ + 2HCl; 2FeCl3 +2KI=2FeCl2 + I2 + 2KCl
2FeCl3 + 3K2S = 2FeS + S + 6KCl
Oksidlovchilar bilan reaksiyalari
2Fe(OH)2 + H2O + 0,5O2 → 2Fe(OH)3 ; (Fe(OH)2 – och yashil,
Fe(OH)3 – qo’ng’ir ranli)
2FeSO4 + H2O + 0,5O2 → 2Fe(OH)SO4
2K4[Fe(CN)6] + Br2 → 2K3[Fe(CN)6] + 2KBr
(qizil qon tuzining hosil bo’lishi)
FeCℓ2 + 2KCℓ → K2[FeCℓ4]
FeCℓ3 + HCℓ → H[FeCℓ4]
Fe(CN)2 + 4KCN → K4[Fe(CN)6]
2K4[Fe(CN)6] + Br2 → 2K3[Fe(CN)6] + 2KBr
FeCl3 + K4[Fe(CN)6] → KFe[Fe(CN)6] + 3KCℓ
(eriydigan berlin lazurining hosil bo’lishi).
4FeCl3 + 3K4[Fe(CN)6] → Fe4[Fe(CN)6]3 ↑ + 12KCℓ
(eriymaydigan berlin lazurining hosil bo’lishi
Fe3+ uchun sifat reaksiyadir).
Fe4[Fe(CN)6]3 + 12KOH → 3K4[Fe(CN)6] + 4Fe(OH)3↓
K3[Fe(CN)6] + FeCℓ2 → KFe[Fe(CN)6] + 2KCℓ
(turnbull lazurining hosil bo’lishi)
2K3[Fe(CN)6] + 3FeCℓ2→ 2Fe3[Fe(CN)6]2↓+ 6KCℓ (erimaydigan turnbul yashilining hosil bo’lishi, Fe2+ uchun sifat reaksiyadir).
2K[Fe(OH)4] + 3Cl2 + 8KOH → 2K2FeO4 + 6KCl + 8H2O
2K2FeO4 + NH3 + 2H2O = N2 + 2KOH + 2K[Fe(OH)4]
FeS ning xossalari
2FeS + 10H2SO4 kons = Fe2(SO4)3 + 9SO2 + 10H2O
10FeS + 36HNO3 suyul = 10Fe(NO3)3 + 10S + 3N2 + 18H2O
Almashinish reaksiyasi
2FeCℓ3 + 3H2O ↔ Fe2O3↓ + 6HCℓ
Fe3++ 3CNS- → Fe(CNS)3↓ (qizil cho’kma, Fe3+ ga sifat reaksiyasi).
Fe+2 va Fe+3 lar kvasslar deb atalaluvchi qo’sh tuzlar hosil qiladi. Masalan; FeSO4 ∙ (NH4)2SO4 ∙ 7H2O temir (II) sulfat va ammoniy sulfatning geptagidrati va NH4Fe(SO4)2 ∙ 12H2O temir (III) sulfat va ammoniy sulfatning dedekagidrat qo’sh tuzi. Kvasslar kristallari oktaedrik tuzilishga ega bo’ladi. Ular o’zaro izomorf moddalardir.