Аҳоли сони ва такрор барпо бўлиши

Tug‘ilish darajasi jamiyat taraqqiyotining hamma bosqichlarida ham bir xil bo‘lavermagan. Kaptalistik formasiyagacha mavud bo‘lgan davrlarda tug‘ilish biologik xarakterga ega bo‘lgan, ya’ni cheklanmagan. Ko‘pbolalik jamiyat davlat tomonidan ham qo‘llab-quvvatlangan. Bu holni hozirgi jamiyat taraqqiyot bosqichida turib tasavvur qilish mushkulroq albatta. Masalaning tub mohiyatiga nazar tashlashga to‘g‘ri keladi, qaysiki o‘sha o‘tmish zamonlardagi ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bilan bevosita bog‘liqdir. Quldorlik davrida ham, feodalizmda ham ko‘pbolalikdan har bir oila va shu bilan birga jamiyat ham manfaatdor edi. Nega shunday?

Eng avval oilada bolaning iqtisodiy roli juda katta edi. Ko‘pgina mamlakatlarda oila yumushlarida, hunarmandchilikda, dehqonchilikda va chorvachilikda bolalar mehnatidan foydalanilgan. Demak, bola mehnati milliy daromadning ma’lum ulushini tashkil etgani sababli, jamiyat tomonidan qo‘llab quvvatlangan. Hatto ba’zi davlatlarda, masalan, Rossiyada dehqonlarga ishlash uchun beriladigan yer ham bolalar soniga qarab taqsimlanardi. Bunday sharoitda, o‘z-o‘zidan ko‘rinib turibdiki, har bir oila bolalar sonini ko‘paytirishdan manfaatdor bo‘lgan.

Kapitalistik ishlab chiqarish usulining vujudga kelishi bilan sanoat tez rivojlana boshladi, yangi-yangi shaharlar paydo bo‘ldi. Ko‘pchilik aholi ish qidirib qishloqdan shaharga ko‘chib kela boshladi. Shahar aholisining o‘sib borishi natijasida bir tomondan shaharlarda turar joy, oziq-ovqat muammolari kelib chiqqan bo‘lsa, ikkinchi tomondan fan texnika taraqqiy etib, ishsizlik vujudga keldi. Uchinchidan, kapitalistik ishlab chiqarishda ayollar va bolalar mehnatiga juda kam haq to‘lanar edi. Jamiyatda bunday o‘zgarishlar oilada bolalar sonini cheklashga, tug‘ilishning qisqarishiga olib keldi. Aholisining asosiy qismi shaharlarja yashovchi Xorijdiy Yevropa mamlakatlarida tug‘ilish ayniqsa kamayib ketdi. Masalan, Angliyada 1850 yillarda aholining 50 % shaharlarda yashagan va har ming kishi hisobiga tug‘ilgan bolalar soni o‘rtacha 32,6 ni tashkil qilgan bo‘lsa, hozirgi aholining 80 % ga yaqini shaharlarda yashaydi va har ming kishga nisbatan tug‘ilgan bolalar soni 10 tani tashkil qiladi. Yoki Fransiyani olib qaraylik. Bu mamlakatda 1850 yildan to hozirgacha shahar aholisi 25,5 dan 74 % gacha ko‘paydi. Har ming hisobiga tug‘ilgan bolalar soni esa 26,2 dan, 13,7 gacha kamaydi. Germaniya respublikasida esa aholining 94 % shaharlarda istiqomat qilishadi. Tug‘ilish ko‘rsatkichi esa 9 %o ni tashkil etadi xolos, va dunyoda tug‘ilish eng kam davlatlardan hisoblanadi.

Yer yuzida tug‘ilishning kamayishi asosan 18 asrning ikkinchi yarmida G‘arbiy Yevropa davlatlarida boshlanib, keyinchalik bu qit’aning boshqa mamlakatlariga, undan so‘ng esa AQSh, Kanada, Avstraliya va Yaponiyaga tarqaldi. Ayniqsa, iqtisodiy jihatdan taraqqiy etgan davlatlarda tug‘ilish tez kamaya boshladi. Ushbu davlatlarda 1750-1800 yillarda har ming kishi hisobiga 38 ta bola tug‘ilgan bo‘lsa, 1970-1990 yillarda bu ko‘rsatkich 16 ni, 2007 yili 12 ni tashkil qildi. Boshqacha qilib aytganda, tug‘ilish 3 martadan ko‘proq qisqargan. Endi xuddi ana shu davrlar uchun rivojlanayotgan mamlakatlardagi tug‘ilishni qiyoslaydigan bo‘lsak, boshqacha ahvolni guvohi bo‘lamiz. Ularda 1750-1790 yillarda har ming kishi hisobiga 41 tadan bola tug‘ilgan va 1970-1990 yillarda esa har 1000 kishi hisobiga tug‘ilgan bola 34 ni, 2009 yili esa 22 ni tashkil qilgan. Demak, rivojlanayotgan davlatlarda tug‘ilishning kamayishi, nisbatan olib qaralganda, ancha sekin borgan. Hozirgi davrda tug‘ilish yer shari bo‘yicha bir xil emas. Dunyo kontinentlari bo‘ylab eng yuqori tug‘ilish Afrikada, eng pasti esa Yevropa davlatlarida ekan.

Dunyo hududlari bo‘yicha tug‘ilishning umumiy va yig‘indi koeffisientlari (2009 y.)

Dunyo hududlari	Tug‘ilishning umumiy koeffisienti	Tug‘ilishning yig‘indi koeffisienti
Dunyo bo‘yicha	20	2,6
Rivojlangan davlatlar	12	1,7
Rivojlanayotgan davlatlar	22	2,7
Afrika	36	4,8
Amerika	17	2,2
Osiyo	24	2,3
Evropa	8	1,5
Avstraliya va Okeaniya	18	2,5

Population Reference Bureau. 2009 Word Population Data Sheet.